İzmir mahalleleri örneğinde bir değerlendirme

AKP ve Hamza Dağ’ın, İzmir’in makus talihini yenmeye aday parti, aktör iddiası ile yola çıkmaları bu seçimde siyasi coğrafyanın görünümünü değiştirebilir mi? İzmir mahallelerinin sosyolojik yapısı, hakim seçmen kümelenme ve tercihleri ayrışması dikkate alındığında, bu kolay görünmüyor. Asıl soru ise; İzmir’in kentsel hallerine dair kentin merkez mahallerinde yükselen itiraz ne ölçüde karşılık bulacak ve kime yarayacak? Bunu görmeye az kaldı.

Seçmenlerin oy verme davranışlarının mekânsal kalıpları siyaset biliminin temel ilgi alanlarından biridir. Oy vermeyi parti bağlılığı, ideolojik eğilimler, toplumsal dinamikler, ekonomik faktörler dışında, mekanla ilişkilendirerek anlama ve açıklama çabası Türkiye coğrafyasında da bir karşılığa sahip. Nitekim mahalle, köy gibi mikro coğrafi birimlerden ilçe, il, bölge gibi makro coğrafi düzeye kadar uzanan birimler arasında parti tercihleri örneğinde oy verme davranışının farklılaştığı, belirli coğrafi birimlerde tek tip olmasa da birbirine benzer oy verme davranışı kalıp ve örüntülerinin öne çıktığı konuyla ilgili akademik çalışmalarda tespit edilmektedir. [1]

Türkiye’de son yıllarda seçim sonuçlarına göre haritada Trakya’dan Akdeniz sahillerine uzanan kıyı şeridinin ağırlıklı olarak CHP’yi sembolize eden kırmızı, Orta Anadolu’dan Karadeniz ve Doğu Anadolu’ya AKP’yi turuncu ya da koyu sarı, Güneydoğu Anadolu’nun HDP-DEM çizgisinin mor renklerle sembolize edilmesi parti tercihlerinin mekânsal farklılaşmasından. İller düzeyinde bakıldığında seçmenin parti tercihleri itibarıyla, Konya’nın muhafazakar sağ partilerin, Diyarbakır’ın Kürt milliyetçiliği çizgisindeki partilerin, İzmir’in sosyal demokrat partilerin hakim politik adresleri olduğu görülmekte. Bu durum özellikle çeyrek asırdan beri söz konusu illerdeki seçim sonuçları dikkate alındığında büyük ölçüde doğrudur. Örneğin; İzmir’de 1983’ten günümüze yapılan 12 seçimden 10’unda demokratik sol-sosyal demokrat partiler DSP, CHP sandıktan 1. çıkıyor, 2002 seçiminden itibaren ise 7 seçimdir CHP ilde 1.parti. Söz konusu örüntü dahi, doğal olarak “seçim coğrafyası kader mi” şeklinde bir soru sorulmasını tetiklemektedir. Soruya yanıt bulmak ve örüntünün 31 Mart’ta devam edip etmeyeceğine ilişkin bir değerlendirme yapmak amacıyla bu çalışmayla, İzmir mahalleri örneğinde 2018 ve 2023 genel seçimlerini partilerin oy güçleri, mahallelerin kentsel/kırsal nitelikleri, oy oynaklığı ve parti oylarının değişimi gibi göstergelerden yola çıkarak anlama çabasındayız.

Çalışma İzmir’in 1297 mahallesinden kayıtlı seçmeninin bulunduğu 1293 mahallesine dayanmakta olup, İzmir Kalkınma Ajansı bu mahalleleri kent yoğunluğu ve ilçe merkezlerine yakınlık-uzaklık kriterlerine göre yoğun kentsel, seyrek kentsel, yakın kırsal ve uzak kırsal mahalleler şeklinde sınıflandırmaktadır. [2]

Parti oylarında bir seçimden diğerine yaşanan toplam değişim olarak ifade edilen oy oynaklığı İzmir’de 2018 seçimleri baz alındığında yaklaşık yüzde 12 (%11,7). Bunun anlamı; son 2 seçimde İzmir’de 100 seçmenden 12’sinin parti değiştirdiğidir.

SON İKİ SEÇİMDE İZMİR’DE 100 SEÇMENDEN 12’Sİ PARTİ DEĞİŞTİRDİ
İzmir Mahallelerinde Kayıtlı Seçmenler ve Oy Oynaklığı

İzmir mahallelerinde kayıtlı 3.445.505 seçmen bulunurken, bunların % 58,9’u yoğun kentsel, %29,7’si seyrek kentsel, % 6,2’si yakın kırsal, % 5’i ise uzak kırsal mahallelerde yerleşiktir. Bu anlamda en az her 2 seçmenden 1’i yoğun kentsel mahallelerde yaşıyor. Parti oylarında bir seçimden diğerine yaşanan toplam değişim olarak ifade edilen oy oynaklığı İzmir’de 2018 seçimleri baz alındığında yaklaşık yüzde 12 (%11,7). Bunun anlamı; son 2 seçimde İzmir’de 100 seçmenden 12’sinin parti değiştirdiğidir. Oynaklık ya da parti değiştirme yoğun kentsel mahallerde daha düşük düzeyde kalırken (%9,4), kırsal mahallelerde il ortalamasının (%11,7) 1-2 puan üzerinde seyrediyor. Özellikle ilçe merkezlerine yakın olan kırsal mahallerde ise en yüksek (%13,4) düzeyde.

Tablo 1: İzmir’de Mahalle Türlerine Göre Kayıtlı Seçmen ve Oy Oynaklığı

	Yoğun Kentsel Mahalleler	Seyrek Kentsel Mahalleler	Yakın Kırsal Mahalleler	Uzak Kırsal Mahalleler	TOPLAM
Mahalle Sayısı (n)	301	295	358	339	1293
Kayıtlı Seçmen (n)	2.030.274	1.024.955	214.752	175.524	3.445.505
Toplam Kayıtlı Seçmene Oranı (%)	58,9	29,7	6,2	5,0	100
Oy Oynaklığı (%)	9,4	11,1	13,4	12,6	11,7 (Ortalama)

Seçmenin % 88,6’sının kayıtlı olduğu kentsel mahallelerde (yoğun ve seyrek) son seçimler örneğinde parti değiştirme eğiliminin kırsal mahallelere göre daha düşük düzeyde kalması seçim coğrafyasının bir kader olabileceği izlenimini vermekte, değişime karşı direncin mekânsal yansıması olabileceğini düşündürtmektedir. Bu durum aşağıdaki tablolar yardımıyla daha belirgin olarak görülebilir.

İZMİR MAHALLERİNDE PARTİLERİN OY GÜÇLERİ (24 HAZİRAN 2018, 14 MAYIS 2023 GENEL SEÇİMLERİ)

İzmir mahallelerinin kent türlerine göre son 2 seçimde partilerin aldıkları oylar incelendiğinde, ilk dikkati çeken; iktidar ve muhalefet bloğu partilerin oy güçleri arasındaki belirgin farklılaşma. CHP mahalle türü ayrımı olmaksızın tüm mahallerde % 34-39 arasındaki ortalama oy oranıyla 1.partidir. Oyları mahalle türüne göre farklılaşmakta, kentsel mahallelerde oy ortalaması 2 seçimde de % 38-39 arasında değişmektedir.

Tablo 2: İzmir’de Mahalle Türlerine Göre Partilerin 24 Haziran 2018 ve 14 Mayıs 2023 Seçimindeki Oy Ortalamaları (%)

Mahalle Türleri	AKP 2018	AKP 2023	CHP 2018	CHP 2023	MHP 2018	MHP 2023	İYİP 2018	İYİP 2023	HDP 2018	Y.SOL 2023	DİĞER 2023
Yoğun Kentsel	29,1	26,1	38,9	38,6	5,5	4,4	10,1	10,9	13,8	10,0	8,8
Seyrek Kentsel	30,2	26,7	39,0	38,8	6,5	5,8	6,8	10,9	10,8	7,5	9,1
Yakın Kırsal	37,5	32,6	36,1	35,3	7,3	8,2	11,0	9,9	5,3	3,6	9,0
Uzak Kırsal	37,0	37,0	34,8	32,2	7,5	7,9	10,5	10,0	3,9	2,8	8,8

Asıl çarpıcı olan; seyrek kentsel mahallelerden uzak kırsal mahallere doğru oy ortalamasının daha düşük olması. Nitekim 14 Mayıs’ta kentsel mahallelerde % 38, uzak kırsal mahallelerde % 32 oy ortalamasına sahip. AKP oyları ise yoğun kentsel mahallelerden uzak kırsal mahallere doğru gidildikçe artıyor. Seçmenin % 58,9’unun kayıtlı olduğu yoğun kentsel mahallelerde son seçimde ortalaması % 26,1 iken, uzak kırsal mahallelerde % 37. 2018’den 2023’e AKP oyları yoğun kentsel mahallerde 3, seyrek kentsel mahallelerde 4 puan düşerken, CHP her iki seçimde de 2 mahalle türünde % 38-39’da tutunmuş durumda. Bu gösterge İzmir’in seçim coğrafyasında CHP’yi AKP karşısında güçlü ve üstün kılan bir sosyolojinin yansıması olup, arka planında sosyolojik, ideolojik, algısal dinamikler bulunuyor.

AKP İzmir’in özellikle ilçe merkezlerine uzak kırsal mahallerinde kendi il ve CHP ortalamasının bir hayli üzerinde oy alırken, kentsel mahallelerde aynı başarıyı gösteremiyor. Üstelik son seçimde yakın kırsal mahallelerde muhtemelen seçmenin bir kısmının ekonomi ve göçmen politikalarına tepki olarak tabloda “Diğer” kategorisinde yer alan Zafer Partisi’ne milliyetçi reflekslerle yönelmesi etkili olmuş olabilir. Kentsel ve kırsal temelli taban farklılaşması büyük ölçüde kent ve kır arasında politik, sosyolojik farklılaşmaların ürünü. Kentsel mahallelerde büyüyememesi seçmenin partiye ilişkin yaşam tarzları endişesinden de beslenen seküler, cumhuriyetçi değerlere mesafeli, otoriter parti algısının kırılamaması yanında, yerel parti elitlerinin buralardaki sosyolojiyle irtibatlanma konusundaki zayıflıklarıdır.

Partinin sınıfsal karakteri, ekonomi politikalarının buralardaki ağırlıklı orta sınıfta yol açtığı tahribat da bunda etkilidir. Kırsal mahallelerde kentsel mahallelere kıyasla oy tabanının belirgin yüksekliği, seçmenlerin muhafazakar değerlerini temsil konusundaki değer, kimlik örtüşmesi, yerel elitlerinin başta söylem temelli olmak üzere bu kesimlerle daha kolay irtibat kurması, sosyal yardımların etkisine bağlanabilir. CHP seçmeninin 31 Mart’ta özellikle kentsel mahallelerde keskin bir parti tercihi değiştirmeye yönelmemesi halinde -ki bunun gerçekleşmesi ortalama yüzde 10-11 düzeyinde seyreden oy oynaklığının yüzde 30-40’lara çıkması ile mümkün olabilir- büyükşehir belediye başkanlığı örneğinde kazananın değişmesi zor. Bu olasılık gerçekleşirse, İzmir’de parti tercihi örüntüleri açısından büyük bir sürpriz olur. AKP ve adayı Hamza Dağ’ın bu kez başarmak için tipik bir pragmatik merkez sağ siyaset ve siyasetçi figürüyle seçmenlerin karşısına çıktığını da belirtmek gerekir.

MHP’nin oy ortalamaları da mahalle türlerine göre AKP’ye benzer bir oy gücü farklılaşmasına sahip. Yoğun kentsel mahallelerden uzak kırsal mahallere doğru gidildikçe oy ortalaması yükselen bir parti. Örneğin; yoğun kentsel mahallerde 2023’te %4,4 oy alan partinin uzak kırsal mahallelerdeki ortalaması %7,9, yakın kırsal mahallerde %8,2. İki partinin toplam oyu son seçimde kırsal mahallelerde CHP ortalamasının 4-5 puan üzerinde.

KIRSAL MAHALLELERDE MİLLİYETÇİ MUHAFAZAKAR AĞIRLIĞI

MHP’nin oy ortalamaları da mahalle türlerine göre AKP’ye benzer bir oy gücü farklılaşmasına sahip. Yoğun kentsel mahallelerden uzak kırsal mahallere doğru gidildikçe oy ortalaması yükselen bir parti. Örneğin; yoğun kentsel mahallerde 2023’te %4,4 oy alan partinin uzak kırsal mahallelerdeki ortalaması %7,9, yakın kırsal mahallerde %8,2. İki partinin toplam oyu son seçimde kırsal mahallelerde CHP ortalamasının 4-5 puan üzerinde. Bu durum kırsalda milliyetçi muhafazakar partilere yönelik seçmen desteğinin CHP karşısında baskın olduğunun bir göstergesi. İYİ Parti 2018 kırsal mahallelerdeki oy gücündeki zayıflık bir yana bırakıldığında, %10 düzeyinde mahalle türlerine göre dengeli bir seçmen tabanına sahip görünüyor. HDP 2018, Yeşil Sol 2023 oyları dikkate alındığında, yoğun kentsel mahallelerden uzak kırsal mahallelere doğru gidildikçe oy güçleri çok belirgin biçimde (8-10 puan arasında) azalarak farklılaşmakta.

Yoğun kentsel mahallelerde 2018’de HDP’nin 13,8 gibi yüksek oy oranına sahip olması muhtemelen bu mahallelerin çeperlerinde yerleşik Kürt seçmenlerin HDP’ye olan desteği 2023’te %10’a gerilese de, azımsanmayacak bir oy oranına sahip olması bir yandan aynı seçmen tercihi, diğer yandan Yeşil Sol içinde TİP’e kentin sosyo-ekonomik statüsü yüksek seçmenin merkez mahallelerde vermiş olduğu destekle açıklanabilir. Kırsal mahallelerde milliyetçi refleksin yoğunluğu nedeniyle, sınırlı bazı mahalleler dışında oy gücü % 3-4 arasında seyrediyor. Diğer partiler kategorisinde yer alan başta Zafer Partisi olmak üzere, Memleket, Yeniden Refah partilerinin oy güçleri mahalle türlerine göre farklılaşmıyor, son seçimde 8-9 puan arasında seyrediyor.

İzmir Mahallelerinde 2018’den 2023’e Partilerin Oy Değişimi ve Oy Oynaklığı

İzmir mahalleleri özellikle nüfus yoğunluğu ve ilçe merkezlerine mesafe temelinde seçmen tercihlerinin oynaklık düzeyi bakımından farklılaşmaktadır. Seçmenlerin bir seçimden diğerine parti değiştirme düzeyi ya da iki seçim arasında partilerin oylarında meydana gelen değişimi ifade eden oynaklık bakımından mahalleler birbirinden ayrışıyor. Yoğun kentsel mahallerde son seçimde oynaklık katsayısının % 9,4 olmasına karşılık, yakın kırsal mahallelerde bu katsayının % 13,4, uzak kırsal mahallerde % 12,6’ya ulaşması bu durumun göstergesi. Söz konusu farklılık seçmenlerin kentsel mahallelerde kırsal mahalle seçmenlerine göre daha sınırlı düzeyde parti tercihlerini değiştirdiklerine işaret etmektedir.

Tablo 3: İzmir’de Mahalle Türlerine Göre Seçmen Tercihlerinde Oynaklık ve Partilerin Oy Değişimi

Mahalle Türleri	AKP 2018-2023	CHP 2018-2023	MHP 2018-2023	İYİP 2018-2023	HDP-Y.SOL 2018	DİĞER TOPLAM 2023	Oynaklık
Yoğun Kentsel	-3	– 0,3	– 1,1	+ 0,8	-3,8	8,8	9,4
Seyrek Kentsel	– 3,5	– 0,2	– 0,7	+ 4,1	– 3,3	9,1	11,1
Yakın Kırsal	– 4,9	– 0,8	+ 0,9	-1,1	-1,7	9,0	13,4
Uzak Kırsal	0	– 2,6	+ 0,4	– 0,5	-1,1	8,8	12,6

Oynaklık düzeyini son seçimlerde partilerin oy oranlarındaki değişimle birlikte değerlendirdiğimizde, katsayının % 13,4 olduğu yakın kırsal mahallelerde AKP 2018 seçimine göre 4,9 puan oy kaybetmiştir. AKP uzak kırsal mahalleler dışında tüm mahallerde 2018 seçimine göre 3 ile 4,9 arasında oy kaybına uğrarken, MHP yakın ve uzak kırsal mahallerde çok sınırlı oy artışı sağlamıştır. CHP tüm mahalle türlerinde 2018’e göre 0,2 ile 2,6 arasında oy kaybı yaşarken, bu kayıp uzak kırsal mahallelerde en yüksek düzeydedir. İYİP’in seyrek kentsel mahallelerde 4,1 puanlık oy artışı AKP’nin oy kaybı, MHP’nin ise oy artışı sağlayamamasıyla birlikte düşünüldüğünde, muhtemelen AKP’den bu partiye oy geçişlerinden kaynaklanmış olup, ideolojik olarak kendine CHP’yi yakın görmeyen seçmenin ekonomik krizin etkisiyle adres olarak İYİP’i görmesiyle ilgili olabilir.

Bu durum kırsal mahallelerdeki oynaklığın İYİP’in seçmen tabanının genişlemesine, AKP’nin ise daralmasına neden olmuş gibi. 31 Mart seçimi özellikle bu mahalleler örneğinde AKP ve İYİP’in seçmen tabanının nereye doğru evrileceği konusunda ipucu verecek gibi görünüyor. İzmir’de her mahalle türünde sınırlı da olsa oyları düşen CHP 31 Mart’ta kentsel mahallelerde yüksek bir oy kaybı yaşarsa, partinin kentteki hakimiyetinin kademeli olarak zayıflamakta olduğu şeklinde bir sonuç ortaya çıkabilir. Bu noktada Büyükşehir belediye başkanlığı seçim sonucundan ziyade, partilerin ilçe belediye meclis üyeliği oyları partilerin geleceğine dair öngörüde bulunmak için temel veri olacaktır.

İzmir’de 1983’ten 2023’e 12 genel seçimin 9’unda demokratik sol/sosyal demokrat partiler seçimlerden 1.parti olarak çıkarken, toplam sol oylar 6 seçimde toplam sağ oylardan fazladır. 1995’ten itibaren tüm seçimlerde önce 2 seçim DSP, ardından CHP sandıkta 1.parti oldu.

İZMİR’DE SOL OYLAR 6 SEÇİMDE SAĞ OYLARDAN FAZLA

İzmir’de Seçim Coğrafyası Kader mi?

İzmir’de 1983’ten 2023’e 12 genel seçimin 9’unda demokratik sol/sosyal demokrat partiler seçimlerden 1.parti olarak çıkarken, toplam sol oylar 6 seçimde toplam sağ oylardan fazladır. 1995’ten itibaren tüm seçimlerde önce 2 seçim DSP, ardından CHP sandıkta 1.parti oldu. Büyükşehir belediye başkanlığı seçimlerinde ise 1984’ten 2019’a 8 seçimin 6’sında demokratik sol/sosyal demokrat partiler başkanlığı kazandılar. 1999’dan günümüze kenti sosyal demokrat büyükşehir belediye başkanları yönetiyor. 31 Mart’ta bu trend kırılır mı yoksa İzmir seçim coğrafyası sağ partiler için kader olmaya devam mı eder sorusunu sandıkta seçmen cevaplayacak. AKP bu seçimde İzmir siyasetinde uzun yıllardır etkin olan Hamza Dağ’ı büyükşehir başkan adayı olarak gösterdi. Kampanyasını afişlerde parti amblemini kullanmamaya kadar varan, ideolojik kimliğinden uzak, değişim ve hizmet iddiasıyla daha yumuşak, her kesimden seçmeni kapmaya çalışan bir stratejiyle yürütüyor. CHP ise referansını kentin Cumhuriyetçi seküler kimliğini adil, eşit hizmet vurgusuyla dillendirerek seçmenin karşısına çıkmakta. AKP ve Dağ İzmir’in makus talihini yenmeye aday parti, aktör iddiası ile yola çıkmaları bu seçimde siyasi coğrafyanın görünümünü değiştirebilir mi? İzmir mahallelerinin sosyolojik yapısı, hakim seçmen kümelenme ve tercihleri ayrışması dikkate alındığında, bu kolay görünmüyor. Asıl soru ise; İzmir’in kentsel hallerine dair kentin merkez mahallerinde yükselen itiraz ne ölçüde karşılık bulacak ve kime yarayacak? Bunu görmeye az kaldı.

[1] Bkz. Tanju Tosun, Betül Aydoğan Ünal, Gülgün Erdoğan Tosun; “The Dynamics of Change and Differentiation in Voter Preferences in the Western Coastal Provinces of Turkey Since the 1980s”, Turkey’s Electoral Geograpy Trends, Behaviors and Identities, ed. Edip Asaf Bekaraoğlu, Gülsen Kaya Osmanbaşoğlu, Routledge, Ne York, 2021, s.66-84.

[2] İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) İzmir mahallelerini önce”20 bin nüfus eşiği yöntemi” ile kentsel ve kırsal şeklinde sınıflandırmıştır. Nüfusu 20.000 üzerinde olan yerleşimler kentsel, altında olanlar ise kırsal olarak tanımlandığı bu yöntemden hareketle mahalleler önce “kırsal” ve “kentsel” mahalle şeklinde ayrılmaktadır. Kentsel mahallelerde nüfus yoğunluğuna, kırsal mahallelerde ise uzaklığa dayalı ayrımla alt kategoriler oluşturulmuştur. Raporda mahalle türleri şu şekilde sınıflandırılmaktadır. Yoğun Kentsel Mahalle: Nüfus Yoğunluğu ≥ Ortanca Nüfus yoğunluğu, Seyrek Kentsel Mahalle: Nüfus Yoğunluğu < Ortanca Nüfus Yoğunluğu, Yakın Kırsal Mahalle: İlçe Merkezine Uzaklığı < Ortanca Uzaklık, Uzak Kırsal Mahalle: İlçe Merkezine Uzaklığı ≥ Ortanca Uzaklık