Açık ve şeffaf yerel yönetimler için tavsiyeler

31 Mart 2024 yerel seçimlerine iki aydan az bir süre kalmışken bu ay ve önümüzdeki ay yerel yönetimlere ilişkin iki yazı kaleme almaya karar verdim. Yeni Arayış takipçilerinin yerel siyaset, adil yarış ve yerel yönetim ilkelerinden uzak, boğucu Türkiye gündeminden biraz sıyrılıp aklı selimle, sakin düşünüp oy vermelerine yardımcı olabilmeyi dilerim.

Bu ayki yazı, her şeye rağmen hala üyesi olduğumuz Avrupa Konseyi’nin 7 Kasım 2018 tarihli, Şeffaflık ve Açık Yönetim (Transparency and Open Government) Raporu’nun^[1] bulgularına dayanarak hem bizler, yani yerel yönetimlerden hizmet talep eden vatandaşlar hem de Belediyelerimizin yönetimlerine talip olan siyasiler için faydalı olacağını düşündüğüm bir bilgi notu ve tavsiyeler listesi. Geçtiğimiz dönemde belediyeleriniz bunlardan hangilerini, nasıl uyguladı düşünebilirsiniz okurken.

AÇIK YÖNETİM NEDİR?

Açık yönetim, “eğer yönetimler şeffaf, katılımcı ve hesap verebilir olursa vatandaşlar için daha iyi çalışabilirler” diyen basit ama güçlü bir fikirdir.

Açık yönetim, iyi yönetişimi (good governance) destekler ve daha iyi bir şekilde karar almayı teşvik eder. Yerel demokrasinin karşılaştığı bazı sorunları, yolsuzluğu azaltarak ve hizmetlerin daha etkili bir şekilde sağlanmasıyla çözmeyi hedefler.

Şeffaflık, katılım ve hesap verebilirlik açık yönetimin temel prensipleridir.

Şeffaflık için bilgiye erişim, açık veri ve kayıtların yönetimi gereklidir.

Katılım için sivil bir alan, sivil toplumun karar alma süreçlerine geniş katılımı ve “muhbirlerin” (whistleblowers) hukuken korunması gereklidir.

Hesap verebilirlik de hesap denetimi, etik yasaları (codes of ethics) ve kamu denetimi ile mümkündür.

Yerel yönetimlerin şu eylemlerinde açık yönetim uygulanabilir: bütçelendirme, yasa yapma, politika/siyasa yapımı, sözleşmeler ve hizmet sunumu.

Dünyada pek çok ülkede yerel yönetimler, bazen ulusal yönetimlerden de daha başarılı bir şekilde, açık yönetimin öncüleri olmuşlardır.

Yönetimler için Şeffaflık Ne demektir?

Yönetimin, kamu harcamaları, sözleşmeler, lobi aktiviteleri, politika geliştirme ve politikaların uygulandıktan sonraki etkileri ve kamu hizmeti performansı üzerine verilerini ve bilgilerini kamuoyuna açması demektir.

Yönetimler için katılımcı olmak ne demektir?

Güçlü ve bağımsız bir sivil toplumu desteklemek, karar alma mekanizmalarına vatandaşın ve diğer paydaşların dahil olması, israf, ihmal veya yolsuzluğu ortaya çıkaran muhbirlerin ve diğerlerinin korunması demektir.

Yönetimler için hesap verebilir olmak ne demektir?

Gerektiğinde yönetimin vatandaşı dinlemesini, ondan öğrenmesini, ona yanıt vermesini ve değişmesini sağlayan yerleşik kuralların, kanunların ve mekanizmaların olması demektir.

Şeffaflık ve Yolsuzluk

Şeffaflık yolsuzluğu ancak, yolsuzluğu yapanın cezalandırıldığı etkili hesap verebilirlik mekanizmalarıyla desteklendiği zaman azaltabilir. Böyle mekanizmalar olmadığı takdirde yolsuzluğun duyulması ancak kamuoyunun güveninin azalmasına ve muhbirlerin öne çıkmaktan çekinmesine yol açar.

Yerel Yönetime Sivil Katılımın sağlanması için uyulması gereken 5 ilke:

Bilgilendir: Halka her zaman dengeli ve tarafsız bilgi ilet ki sorunları, alternatifleri, imkanları ve çözümleri anlayabilsinler.

Danış: Analizler, alternatifler ve kararlar için halktan geri bildirim al.

Kapsayıcı ol: Her aşamada halkın kaygılarının ve isteklerinin anlaşıldığını ve dikkate alındığını hissettir.

İşbirliği yap: Her aşamada halkla paydaş ol.

Güçlendir/Yetki ver: Son karar halkın da kararı olsun.

Açık Yerel Bütçelendirme

Açık bütçe reformu yapan ve ulusal uygulamalardan çok daha önde olan pek çok yerel yönetim vardır.

Açık bütçe reformunun en iyi örneği “katılımcı bütçelendirme”dir. Katılımcı bütçelendirmede vatandaşlar, bütçenin nasıl harcanacağına karar verme yetkisine sahiptir. Buna en iyi örnekler Brezilya’nın Porto Alegre ve Fransa’nın Paris şehirleridir.

Paris örneği: 2014 yılından itibaren belli miktardaki bütçe vatandaşların oy vererek seçtiği projelere harcanmaktadır. Oy verme işlemi online bir platform üzerinden yapılmaktadır.

Tavsiyeler:

* Ana bütçe belgeleri düzenli olarak kamuoyuyla paylaşılmalıdır.

* Bütçenin ana kalemleri vatandaşın anlayacağı dilden, kolay, infografik ve görsellerle desteklenerek düzenli olarak kamuoyuyla paylaşılmalıdır.

* Vatandaş, kendi önceliklerini belirtebilmelidir. Bu amaçla bütçe için kamuoyunun görüşü düzenli olarak alınmalıdır. Böylece, en azından bütçenin bir kısmı belli bölgelerde ve alanlarda vatandaşın istediği gibi harcanmalıdır.

İmzalanan her sözleşmenin belgelerinin, bilgisinin ve verilerinin kamuoyuyla paylaşılması gerekir.

Açık Yerel Sözleşmeler/İhaleler

Bir belediye neyi, kimle ve ne için sözleşme altına alıyor, bu kamuoyuna açık olmalıdır. Her aşamada (planlama, ihalenin açılması, ihalenin verilmesi, sözleşme ve uygulama, her sözleşme için şeffaflık gereklidir.

Bunun için her türlü sözleşmeye dair bir standartlaştırılmış ve yapısallaştırılmış bilginin paylaşılması gerekir. Bu doğrultuda,

* Verilen hizmetle verilen paranın karşılığını daha iyi getirme koşulunun olması,

* Daha adil, özellikle küçük işletmelerin de katılabileceği, bir rekabet ortamının oluşturulması,

* Vatandaşlar için yüksek kalitede ürünlerin, hizmetlerin ve işlerin temini,

*Yolsuzluğun ve usulsüzlüğün önlenmesi,

* Halkın problemlerinin çözümü için daha akıllıca analizlerin ve daha iyi çözümlerin desteklenmesi gereklidir.

Örnek vaka: ProZorro web sayfası, Ukrayna

Bir çevirimiçi “e-satın alma/tedarik” sisteminin kurulması ve sözleşmenin her aşamasında bu sistemin işlemesi. Bu web sayfası üzerinden vatandaşlar ihalelerin her aşamasını, sözleşmeleri, içeriklerini vs. takip edebilmektedirler. Yerel yönetimler, bu sayfa üzerinden satın alma planlarını ve ihale duyurularını da kamuoyuyla paylaşmaktadırlar.

Tavsiyeler

* İmzalanan her sözleşmenin belgelerinin, bilgisinin ve verilerinin kamuoyuyla paylaşılması gerekir.

* “Uluslararası Açık Sözleşme Verileri Standardı”nın (www.open-contracting.org/data-standard/) imzalanması ve düzenli olarak bu standartlara göre bilgilerin kamuoyuyla paylaşılıp paylaşılmadığının denetlenmesi.

* Özellikle vatandaşı çok yakından ilgilendiren altyapı ve hizmetlere ilişkin sözleşmelerin sürecine vatandaşın da katılımının sağlanması. Vatandaş, sorunun belirlenmesi, ihalenin verilmesi ve değerlendirilmesi aşamalarına çeşitli yöntemlerle katılabilir.

“Decide Madrid” isimli bir web platformunun kurulması. Bu web sayfası üzerinden vatandaşlar Madrid Belediye Meclisi’ne katılım sağlayabilmektedirler. Bu platform üzerinden her bir vatandaş bir kanun teklifinde bulunabilir ve başka vatandaşlar da bunu oylayabilir

Açık Yerel Kanun Yapma

Kanun yapma süreçleriyle ilgili vatandaşa daha fazla bilgi verilmesi, karar alma ve denetleme mekanizmalarına vatandaşın katılımının sağlanması gereklidir.

Meclis’in Açık olmasını sağlayan standartlar nelerdir?

Açıklığı önceleyen bir kültürün oluşmasının desteklenmesi,
Meclis bilgilerinin şeffaflığının sağlanması,
Meclis’le ilgili bilgilere kolay ulaşım sağlanması,
Meclis’le ilgili bilgilere elektronik yolla ulaşımının sağlanması.

Örnek vaka: Madrid, İspanya

“Decide Madrid” isimli bir web platformunun kurulması. Bu web sayfası üzerinden vatandaşlar Madrid Belediye Meclisi’ne katılım sağlayabilmektedirler. Bu platform üzerinden her bir vatandaş bir kanun teklifinde bulunabilir ve başka vatandaşlar da bunu oylayabilir. Belli bir oranda oy alan öneriler aha sonra zorunlu bir kamuoyu oylamasına girmektedir. Bundan sonra bu önerinin oluruna ilişkin teknik ve hukuki konularla ilgili Meclis’in karar vermek için bir ayı bulunmaktadır.

Tavsiyeler:

* Karar alma mekanizmalarıyla ilgili bilgilerin, gündemin, tutanakların herkesin erişebileceği bir formatta kamuoyuyla paylaşılması. Bu kararlara nasıl, hangi oylarla ve tartışmalarla ulaşıldığı bilgisine de halkın erişiminin olması.

* Meclis oturumları halkın, sivil toplumun ve medyanın erişimine açık yapılmalı. Eğer bazı toplantılar gizli yapılacaksa bu, önceden nedenleri belli olan bir standarda oturtulmalı ve sadece o özellikteki toplantılar önceden bildirilerek o şekilde düzenlenmeli.

* Vatandaşlar da yerel kanunlara ilişkin yeni teklif getirebilmeli ve oy kullanabilmeli. Bunun için yerel yönetimler uygun ve açık bir mekanizma kurmalı.

Toskana’da 2007 yılında “Toskana Bölgesel Katılım Politika” belgesi tüm bölgede vatandaşların yerel yönetime katılımını sağlamak için kabul edilmiştir.

Açık Yerel Politika/Siyasa Yapımı

Açık politika yapımı, vatandaşların kendi hayatlarını ilgilendiren konularda hangi kararların kimler tarafından ve nasıl alındığını bilmelerine olanak sağlamaktadır. Vatandaşların politika yapma süreçlerine katılımı her aşamada olabilir. Örneğin, aşağıdaki tablo politika yapma süreçlerinin her aşamasında halkın katılımının hangi yöntemlerle sağlanabileceğini özetlemektedir:

Politika yapım aşaması	Yöntem örneği
Ajanda/Gündem belirlenmesi	· Vatandaş insiyatifleri · Müzakereci forumlar · Gelecek araştırması · Katılımcı bütçelendirme · Vizyon geliştirme
Politika oluşturma	· Vatandaş panelleri · Kitle kaynak kullanımı (crowdsourcing) · Müzakereci forumlar · Odak grupları · Fikir yoklama
Karar alma	· Halk meclisleri · Halk jürileri · Mutabakat konferansları · Kamuoyu görüşünün alınması · Referandum
Uygulama	· Birlikte yönetme · Birlikte üretme · Birlikte hizmet tasarlama
Denetleme ve değerlendirme	· Şikayet mekanizmaları · Gizli müşteri yöntemiyle raporlama · Vatandaş karneleri · Anketler

Örnek Vaka: Toskana, İtalya

Toskana’da 2007 yılında “Toskana Bölgesel Katılım Politika” belgesi tüm bölgede vatandaşların yerel yönetime katılımını sağlamak için kabul edilmiştir. Tüm belgenin amacı, uygulamada da katılımcı bir demokrasiyi gerçekleştirebilmektir. Bu bağlamda, ana hedefi “katılımcı bir kültürün” yayılması için çalışmalar yürütmektir.

Bölgedeki tüm yerel yönetimlerin halkın temel insan haklarından biri olarak kabul edilen “katılma” hakkını kullanabildiği kanun ve uygulamaları gerçekleştirmesi amaçlanmaktadır. Bu sağlamak için katılımcı süreçleri desteklemek amaçlı bağımsız bir kurum oluşturulmuştur. Bu kurum, tüm yerel yönetimlerin ne kadar katılımcı politikalar izlediğini denetlerken, katılımın sağlanması için geliştirilen yenilikçi yöntemleri de fonlamaktadır.

Tavsiyeler:

* Politika yapım süreçlerine ilişkin tüm bilginin düzenli olarak ve halk tarafından anlaşılır bir şekilde kamuoyuyla paylaşılması gerekmektedir.

* Vatandaş için çok önemli, hayli kritik olan meselelerle ilgili yerel yönetimler halkı karar alma mekanizmalarına dahil etmelidir. Halkın seçenekleri bilme ve onlar arasında bir tercih yapma hakkı olmalıdır.

* Herhangi bir politika ve uygulama konusunda halk geri bildirim verebilmelidir. Bunun için mekanizmalar oluşturulmalıdır.

* Halkın doğrudan katılımı için bir “demokratik katılım komisyonu” oluşturulmalı ve çalışmaya başlamalıdır. Bu komisyon, her sürece halkı dahil etme amacıyla mekanizmaları oluşturmadan ve yerel yönetimlerin bunları uygulayıp uygulamadığını kontrol etmekten sorumlu olmalıdır.

MH:2K adlı proje, Oldham şehrindeki gençlerin, 14-25 yaş, kendi yaşıtları arasında zihinsel sorunu olanların problemlerini fark etmelerini ve bunları ilgili yerel yöneticilere iletip çözüm yöntemleri için birlikte çalışmalarını hedeflemiştir.

Açık Yerel Hizmet Sağlama

Vatandaşlar, onlara sağlanan bir hizmetin kalitesi, standartları konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Bunun için bir hizmet tasarlanırken, sunulurken aktif katılımları sağlanmalıdır. Aynı şekilde hizmetin uygulanmasını da denetleyebilmelidirler.

Bir hizmetin verilmesine karar verirken, hizmet temin edilirken, uygulanırken ve denetlenirken, her aşamada halkın katılımı sağlanabilir. Bunun için şu 6 aşamaya uyulabilir:

Hangi hizmetlerin öncelikli olduğunu ya da herhangi bir sorunun varlığını belirlerken vatandaşlara ve sivil topluma danışılmalıdır,
Herhangi bir reform ya da girişim gerçekleştirilmeden önce var olan kaynaklara, ilgili kamuya ilişkin ve kamu-dışı paydaşlara, güç ilişkilerine, var olan katılım ve hesap verebilirlik mekanizmalarına ilişkin bir analiz yapılması gerekmektedir,
Açık hizmet sağlamak için herhangi bir reform yapılmadan önce reform tasarımına ilişkin ilgili paydaşlarla (vatandaşlar, sivil toplum [yerel-ulusal], akademisyenler, uluslararası örgütler) görüşülmelidir,
İlgili denetleyici kişi ve kurumlar (müfettiş, ombudsman, meclis kurum ve komisyonları, vb.) da sürece dahil edilmelidir,
Konuya ilişkin bilinç artırma ve vatandaşları harekete geçirme çalışmaları için medya, sivil toplum örgütleri, sosyal hareketler ve diğer gruplar da sürece dahil edilmelidir,
Yapılan reformun etkisinin ölçülmesi için akademisyenlerle ve çok taraflı paydaşlarla çalışılması gerekmektedir.

Örnek Vaka: Olham, İngiltere, MH: 2K Projesi

MH:2K adlı proje, Oldham şehrindeki gençlerin, 14-25 yaş, kendi yaşıtları arasında zihinsel sorunu olanların problemlerini fark etmelerini ve bunları ilgili yerel yöneticilere iletip çözüm yöntemleri için birlikte çalışmalarını hedeflemiştir. Bunun için öncelikle bir “Halk Araştırmacıları” isimli bir grup gençten bir takım oluşturulmuştur. Bu gençlerin kendi şehirlerinde hangi psikolojik rahatsızlıkların ön planda olduğunu araştırmaları için bir program tasarlanmıştır. Bunun için araştırma, kolaylaştırıcı olma ve halk önünde konuşma eğitimleri almışlardır. Daha sonra 500 kadar gence yönelik paneller ve atölyeler düzenlemişlerdir. Bu paneller ve atölyeler sonunda ana bulgularını ve tavsiyelerini yerel yöneticilerle paylaşmışlardır.

Tavsiyeler:

* Yerel yönetimler halka sundukları hizmetlerin içeriği ve kalitesi konusunda halkı düzenli ve anlaşılır bir şekilde bilgilendirmelidir ki vatandaş da haklarını ve sorumluluklarını bilerek yerel yönetimleri hesap verebilir tutabilsin.

* Verilen hizmetlerin kalitesine ve erişilebilirliğine ilişkin vatandaştan düzenli olarak geri bildirim alınmalıdır.

* Hizmetlerin tasarımı, uygulanması ve değerlendirilmesi aşamalarına vatandaşlar da dahil edilmelidir.

SON NOT

Tüm bu ilkeler ve yükümlülükler doğrultusunda ilk etapta yapılması gereken eylemler şu şekilde belirtilebilir:

– İlgili paydaşlarla işbirliğinde bir “belediye etik yasası” oluşturulabilir. Etik Komisyonu oluşturulabilir.

– Bunu takiben şeffaflığın önemine ilişkin bilinçlendirme ve uygulama amaçlı tüm personel bir eğitim alabilir.

– Belediye Meclisi’nde Halkın doğrudan katılımı için bir “demokratik katılım komisyonu” oluşturulabilir. Bu komisyon, her sürece halkı dahil etme amacıyla hangi mekanizmaları oluşturmak gerektiğinden ve belediyenin bunları uygulayıp uygulamadığını kontrol etmekten sorumlu olmalıdır.

– Web tabanlı bir şeffaflık ve demokratik katılım platformunun oluşturulması için ilgili paydaşlarla ön çalışmalara başlanabilir. Dünyadaki bu tür örnekler detaylı incelenebilir.

– Bu çalışmalar için sivil toplum kuruluşları, belediyeler, üniversiteler vb. için açılan çeşitli hibe programlarına ortak projeler yazılabilir ve geliştirilebilir. Proje çıktıları doğrudan belediyenin daha şeffaf, katılımcı ve hesap verebilir olarak işlemesini sağlar.

Damla Cihangir-Tetik, Dr. Öğretim Üyesi, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

^[1] Galster, Andreas, https://rm.coe.int/transparency-and-open-government-governance-committee-rapporteur-andre/16808d341c