Bu yazı, obezite sebeplerini, tanı, tedavi ve korunmada dikkat edilmesi gereken hususları konunun uzmanlarıyla en ayrıntılı biçimde ele alan Türkiye'nin Obezite Gerçeği Dosyası: Her Yönüyle Obezite Yazı Dizisi kapsamında yayımlanmaktadır.
Obezite, sadece bireysel bir durum değil, aynı zamanda önemli ve önlenebilir bir halk sağlığı sorunudur. Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Çok Paydaşlı Eylem Planı 2025 hedefleri, birçok hastalığın azaltılmasını amaçlarken, obezite için yalnızca artışı durdurmak hedefleniyor (1). Yani obezite artışını durdurmak bile başarı olarak kabul ediliyor. Bu durum, obezitenin küresel sağlık sistemlerini nasıl zorladığını açıkça ortaya koyuyor.
Ortak davranışsal risk faktörleri
Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) verilerine göre, bulaşıcı olmayan hastalıklar dünya genelinde beklenenden erken ölümlerin başlıca nedenleri arasında yer alıyor. Ancak dikkat çeken bir detay, bu hastalıkların dört tane ortak davranışsal risk faktörünün olması (2):
1. Tütün kullanımı ve pasif içiciliğin etkileri
2. Aşırı tuz, şeker ve yağ dahil olmak üzere sağlıksız beslenme
3. Alkolün zararlı kullanımı ve
4. Yetersiz fiziksel aktivite.
Bu davranışsal risk faktörleri, bulaşıcı olmayan hastalık riskini artıran dört temel metabolik değişikliğe katkıda bulunur:
1. Yüksek kan basıncı (hipertansiyon)
2. Yüksek kan şekeri seviyeleri (diyabet)
3. Anormal kan yağları (yüksek kolesterol)
ve tahmin ettiğiniz üzere,
4 . Aşırı kilo/obezite.
Küresel olarak bulaşıcı olmayan hastalıklarla (BOH) ilişkili ölümler arasında, yüksek kan basıncı en önde gelen metabolik risk faktörüdür ve bu ölümlerin %25’inden sorumludur. Onu yüksek kan şekeri ve aşırı kilo/obezite izlemektedir.
Evet, belki genetik özelliklerimizi, yaşımızı, genetik cinsiyetimizi değiştirmek mümkün değil ama davranışlarımızı/alışkanlıklarımızı değiştirmenin mümkün olduğunu burada kısaca hatırlatmak isterim. Sağlıklı yaşam tarzı değişiklikleri ile yalnızca obeziteden değil, diğer birçok hastalıktan da korunabiliriz. Ancak elbette kabul etmeliyiz ki sosyal, ticari ve fiziksel çevre, bu davranışların temel itici güçleridir.
Peki ben obez miyim?
Obezite o kadar yaygın hale geldi ki, fazla kilolu bireyler, yalnızca fiziksel görünüşe dayanarak normal kabul edilebiliyor. Bu durum, doğru değerlendirme için düzenli ölçümlerin önemini artırıyor. Durumumuzu anlamanın birçok yolu var ancak aynaya bakmak veya sadece tartılmak yeterli değil. Obezite tanısında sıklıkla Beden Kütle İndeksi (BKİ) ve bel çevresi ölçümleri kullanılır. Elbette istisnai durumlar vardır. Örneğin profesyonel sporcularda, gebelerde, çocuklarda bu ölçümler hatalı çıkabilir, ancak genel popülasyonda fikir vermesi açısından sıklıkla kullanılan basit bir yöntemdir. Bu ölçümler hem obezite hem de obeziteye bağlı hastalıkların riskini belirlemede yol gösterici olabilir (3). Beden kitle indeksi (BKİ) hesaplamak için sadece boy ve kilo ölçümü yeterli. Formül şu şekildedir:
BKİ = Vücut Ağırlığı (kg) / Boy (m²)
BKİ sınır değerleri ise şu şekildedir:
* 18.5–24.9: Normal kilolu
* 25–29.9: Hafif kilolu
* 30 ve üzeri: Obez
Ayrıca bel çevresi ölçümü de sağlık risklerini öngörmeye yardımcı önemli bir göstergedir. Kadınlar ve erkekler için bel çevresi sınır değerleri şu şekildedir (4, 5):
* Kadınlar: 80 cm üzerinde artmış risk, 88 cm üzerinde yüksek risk
* Erkekler: 94 cm üzerinde artmış risk, 102 cm üzerinde yüksek risk
Bu ölçümleri evde yapabileceğiniz gibi, kayıtlı olduğunuz aile hekiminizden de destek alabilirsiniz. Bunun yanında birçok kişinin ne yazık ki pek de haberdar olmadığı “Sağlıklı Hayat Merkezler” var. Birçok ilçede hizmet veren Sağlıklı Hayat Merkezlerinde kanser taramaları, aile planlaması hizmeti, sigara bırakma polikliniği gibi hizmetlerin yanında “obezite danışma birimleri” de mevcut ve burada diyetisyenlerden ücretsiz danışmanlık almanız mümkün. Size en yakın obezite danışma birimini aile hekiminizden öğrenebilirsiniz. Hem bu merkezlerde daha detaylı analizler de yapılabilir.
Önleme Basamakları: Hastalanmadan Önce Harekete Geçelim
Halk sağlığında koruma üç ana basamakta ele alınır ve her birinin önemi büyüktür (6).
Birincil korunma, hastalığı ortaya çıkmadan önlemek için alınan önlemleri kapsar. Dengeli beslenme ve düzenli fiziksel aktivite bu aşamanın önemli bir parçasıdır. Özellikle çocukluk döneminden itibaren sağlıklı alışkanlıklar kazanmak çok önemlidir. Anne babaların, çocukların beslenme alışkanlıklarını şekillendirmede büyük bir rolü vardır.
İkincil korunma, risk faktörlerine erken müdahale ile ilgilidir. Bu aşamada düzenli BKİ hesaplamaları, bel çevresi ölçümü gibi basit tarama yöntemleri ile obezitenin erken tanısı ve izlenmesi hedeflenir. Örneğin, aile hekimi tarafından düzenli olarak kilo ve boy ölçümü yapılması, bireylerin obezite eşiğinde olup olmadıklarını anlamalarına yardımcı olabilir. Risk grubunda olan bireylerin dıyetisyen eşlığinde sağlıklı beslenme planı oluşturması bu aşamanın kritik bir parçasıdır.
Üçüncül korunma, hastalığın ilerlemesini durdurmak ve komplikasyonları azaltmak amacıyla uygulanan tedavi yöntemlerini kapsar. Obezite söz konusu olduğunda, bariatrik cerrahi, fizik tedavi uygulamaları, psikolojik destek ve metabolik hastalıkların yönetimi bu aşamanın önemli bileşenlerindendir. Bu tedaviler, obezitenin neden olduğu diyabet, hipertansiyon gibi ikincil hastalıkların kontrol altına alınmasında etkili olabilir.
Ancak tüm bu basamakların önünde bir adım daha vardır: Primordiyal korunma. Henüz risk faktörleri bile oluşmadan alınan önlemleri ifade eder. Örneğin, sağlıklı şehir planlamaları, beslenme dostu yasal düzenlemeler ve halkın bilinçlendirilmesi primordiyal koruma kapsamında değerlendirilir. Toplum olarak bizler de bu düzenlemeleri talep etmeli, sağlık okuryazarlığımızı artırarak daha bilinçli bir toplum yaratmalıyız .
4 Mart Dünya Obezite Günü: Değişim İçin Hareket Geçin
2025 yılı için 4 Mart Dünya Obezite Günü teması tam da primordiyal koruma ile ilgili: “Sistemleri Değiştirin, Daha Sağlıklı Hayatlar Yaratın!” (7). Bu tema, değişim için yalnızca bireylerden değil, sistemlerden de sorumluluk alınması gerektiğini vurguluyor. Daha sağlıklı bir toplum için hem bireysel hem de toplumsal adımlar atmalıyız. Ve talep etmeliyiz! Güvenli yürüyüş yolları, bisiklet yolları, çocuk parkları, okullarda beden eğitimi dersine verilen önemin arttırılması, yeterli ve dengeli beslenebilmek için ekonomik koşulların düzenlenmesi, gıda güvenliği…
Bu yıl, 4 Mart’ta kendiniz ve sevdikleriniz için etkili ve kararlı bir adım atın.
Unutmayın, obezite önlenebilir bir hastalık. Değişim elimizde!
----
Kaynaklar
- Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı. Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Çok Paydaşlı Eylem Planı (2017-2025). T.C. Sağlık Bakanlığı Yayın No 1056, Ankara; 2017. [Erişim tarihi: 09 Şubat 2025]. Erişim adresi:https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kronik-hastaliklar-ve-yasli-sagligi-db/Dokumanlar/Raporlar/Turkiye_BOH_cok_paydasli_eylem_plani_2017-2025.pdf
- World Health Organization. Noncommunicable diseases fact sheet. [Erişim tarihi: 09 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/noncommunicable-diseases
- Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı. Beden Kütle İndeksi Hesaplama. [Erişim tarihi: 09 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://sbn.saglik.gov.tr/BKindeksi.aspx
- Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı. Obezite Hakkında Bilgi. [Erişim tarihi: 09 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/obezite#:~:text=Normal%20bel%20%C3%A7evresi%20de%C4%9Ferleri%20(Erkek,erkeklerde%2047.9%20olarak%20tespit%20edilmi%C5%9Ftir.
- Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı. Boy, Kilo ve Bel Çevresi Ölçümü Broşürü. [Erişim tarihi: 09 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kronik-hastaliklar-ve-yasli-sagligi-db/Dokumanlar/Brosurler/Boy_Kilo_ve_Bel_evresi_l_m_.pdf
- Akyıldız HÇ, Okyay P. Sağlıkta Koruma Kavramının Gelişimi ve Kapsamı. STED. 2024;33(2):146-5.
- World Obesity Day. About World Obesity Day. [Erişim tarihi: 09 Şubat 2025]. Erişim adresi: https://www.worldobesityday.org/
Yorum Yazın