Arshile Gorky, Harutyun Galentz, Arman Manookian, Leon Tutundjian, Jirayr Zorthian’ın eserlerinin yer alacağı bir sergi Türkiye’nin sanat tarihinde önemli bir boşluğu dolduracaktır. Türkiye’de bunu gerçekleştirecek bir sanat kurumu var mı bilinmez ama Ermeni Cemaati bunun inisiyatifini ele alabilir.
Osmanlı Devleti’nin uyguladığı etnik temizlik politikaları çerçevesinde 1915 yılında Anadolu’da gerçekleşen Büyük Felaket’i çocuk yaşlarda yaşamış, doğduğu toprakları geride bırakarak ilerleyen yıllarda başka coğrafyalarda isim sahibi olmuş Ermeni sanatçıların eserlerinden oluşacak bir sergi Türkiye’de gerçekleşebilir mi?
Manug Vosdanig Adoyan, 1902 yılında Van’da, bugünkü ismi Dilkaya Köyü olan Khorkom’da doğdu. 1908 yılında babası Amerika’ya göç edince annesi ve kız kardeşi ile Khorkom’u terk edip Van’ın kent merkezine yerleştiler. Büyük Felaket yüzünden annesi ve kız kardeşi ile Erivan’a kaçmak durumunda kalan, burada annesini kıtlık yüzünden kaybedince kız kardeşi ile birlikte zorlu bir yolculukla (Batum-İstanbul) Amerika’ya, Boston’daki babasının yanına göç eden Manug Vosdanig Adoyan sanat eğitimi aldıktan sonra New York’a yerleşti. Çocuk yaşta yaşadığı travmaları geride bırakarak unutmak için sahte bir kimlik oluşturan Manug ismini Arshile Gorky olarak değiştirdi ve kendini ünlü Rus yazar Maksim Gorky’nin yakın akrabası olarak New York sanat ortamına tanıttı. İlerleyen yıllarda Amerika’daki sanat çevresinin önde gelen isimlerinden olan Gorky, Jackson Pollock ve Willem de Kooning ile birlikte soyut dışavurumculuk akımını şekillendiren sanatçılardan biri oldu. Gorky, çocuk yaşında geçirdiği ağır travma ve daha sonra yaşadığı çeşitli olayların etkisiyle 1948 yılında hayatına son verdi. Dilkaya günümüzde Van iline bağlı Edremit ilçesinin bir mahallesi. 2015 yılında Edremit Belediyesi Arshile Gorky anısına, sanatçının isminin üzerinde yer aldığı bir çeşmeyi hizmete soktu. Çeşmenin olduğu alana, Ermenice, Kürtçe, İngilizce ve Türkçe dört dilde ressamın biyografisinin yazılı olduğu bir tabela asıldı. 11 Eylül 2016’da Edremit Belediyesi’ne kayyum atandı. Kayyum yönetimi çeşmeye giden suyu iptal etti. Çeşmenin muslukları tahrip edildi. Bir süre sonra Gorky’nin biyografisinin bulunduğu tabela kaldırıldı.
Anadolu’yu terk etmek zorunda kalmış fakat Arshile Gorky kadar ün sahibi olamamış başka isimler de sanat tarihinde yer alıyor. Sivas’ın Gürun ilçesinde 27 Mart 1910 tarihinde doğan Harutyun Galentz Büyük Felaket esnasında babasını kaybetti. Annesi ve üç abisi ile birlikte Halep kentine göç etmek zorunda kaldı. Tıpkı Gorky'ninki gibi Galentz’in annesi de kıtlık nedeniyle hayatını kaybetti.
Arshile Gorky, Sanatçı ve Annesi, 1926
ANADOLU'YU TERK ETMEK ZORUNDA KALANLAR…
Çocuk yaşta Büyük Felaket’i yaşamış, bu yüzden Anadolu’yu terk etmek zorunda kalmış fakat Arshile Gorky kadar ün sahibi olamamış başka isimler de sanat tarihinde yer alıyor.
Sivas’ın Gürun ilçesinde 27 Mart 1910 tarihinde doğan Harutyun Galentz Büyük Felaket esnasında babasını kaybetti. Annesi ve üç abisi ile birlikte Halep kentine göç etmek zorunda kaldı. Tıpkı Gorky’ninki gibi Galentz’in annesi de kıtlık nedeniyle hayatını kaybetti. Abileri ile birlikte Halep’teki yetimhanede yaşamak zorunda kalan Galentz buradaki bir rahibenin sayesinde resim sanatıyla tanıştı. 12 yaşında yetimhaneyi terk ederek Halep’te yaşayan sanatçı Onik Avetisyan’ın yanına girerek sanat eğitimi alan Galentz daha sonra kardeşleriyle birlikte Lübnan’ın Trablusşam kentine göç etti. Abilerinin işlettiği fotoğraf atölyesinde fotoğraf çekimleri için fon resimleri yapan Galentz 1929-1933 yılları arasında Fransız ressam Claude Michulet’nin öğrencisi olarak Beyrut Güzel Sanatlar Akademisi’ne devam etti ve mezun olduktan sonra, 1939 yılına kadar aynı okulda hocalık yaptı. 1938 yılında tanıştığı ressam Armine Paronyan ile 1943 yılında evlenen Galentz 1946 yılında Erivan’a yerleşti. Yaşadığı dönemde Ermenistan’ın önde gelen sanatçılarından olan Galentz’e 1967 yılındaki ölümünün ardından Ermenistan Cumhuriyeti Devlet Ödülü layık görüldü. Sanatçının Erivan’daki evi günümüzde müze olarak ziyaretçi kabul ediyor.
Harunt Galenkyan, Ölüdoğa, 1960
1904 yılında İstanbul’da doğan Arman Manookian 1920 yılında Amerika’ya göç etti. Rhode Island Tasarım Okulu’nda eğitim gören sanatçı daha sonra Art Students League of New York’a devam etti. 1923 yılında deniz kuvvetlerine katıldı. 1927 yılında Hawaii’de görevdeyken ordudan istifa ederek adaya yerleşen Manookian, 1931 yılında, 27 yaşındayken intihar etti. Yaptığı resimler her ne kadar Paul Gauguin’i anımsatsa da ‘Hawaii'nin Van Gogh’u olarak anılan sanatçıdan günümüze 31 eser kaldı. Bu eserlerin çoğu sanatçının Hawaii’ye yerleştiği yıl olan 1927’de açılan Honolulu Museum of Art’ın koleksiyonunda olmak üzere hepsi Hawaii’de bulunuyor. 2009 yılında Hawaii Eyaleti Ermeni Soykırımı’nı tanıdığına dair aldığı kararın metninde Manookian’a değinerek Hawaii ile Ermeni toplumunun ilişkilerinin sanatçının Hawaii'ye gelmesiyle başladığını belirtti. Sanat tarihçisi John Seed Arman Manookian’ın kısa bir biyografisini yayınladı. İlgilenenler Seed'in kaleme aldığı biyografiye ve 2022 yılında sanatçı hakkında verdiği konferansın görüntü kaydına http://www.johnseed.com adresinden ulaşabilirler.
Amasya doğumlu Leon Tutundjian (1905-1968), Kütahya doğumlu Jirayr Zorthian (1911-2004) 1915 yılında, çocuk yaşta Büyük Felaket’i yaşamış diğer bilinen Ermeni sanatçıların arasında geliyor. Arshile Gorky, Harutyun Galentz, Arman Manookian, Leon Tutundjian, Jirayr Zorthian’ın eserlerinin yer alacağı bir sergi Türkiye’nin sanat tarihinde önemli bir boşluğu dolduracaktır. Türkiye’de bunu gerçekleştirecek bir sanat kurumu var mı bilinmez ama Ermeni Cemaati bunun inisiyatifini ele alabilir.
*Bu metin 2015 yılında Istanbul Art News’da yayınlanan yazının genişletilmiş ve güncellenmiş uyarlamasıdır.
Yorum Yazın