Vietnam’da yolsuzlukla mücadele ve siyaset

DIŞ POLİTİKA 80 yaşındaki Trong, görevi geldiği günden itibaren Vietnam’da hem Parti yetkilileri hem de iş dünyası içinde büyük bir yolsuzlukla mücadele politikası uygulamaya başladı. Bunun sonucunda bugüne kadar binlerce parti yetkilisi görevlerinden uzaklaştırıldı, iş insanlarıyla birlikte hapis cezasına çarptırıldı. Son olarak, son iki sene içinde Vietnam’da arka arkaya atanan bir Başbakan Yardımcısı (Pham Binh Minh, pandemi sırasındaki aşı yolsuzluğu nedeniyle), iki Cumhurbaşkanı (Nguyen Xuan Phuc ve Vo Van Thuong) ve önümüzdeki dönem Genel Sekreterliğe aday olması beklenen bir Meclis Başkanı (Vuong Dinh Hue) istifa etti ve Politbürodan ayrıldı. Vietnam son birkaç aydır tarihinin en büyük yolsuzluk skandalıyla sarsılıyor. Vietnam’ın otel, restoran ve emlak sektöründeki en zengin iş kadınlarından 67 yaşındaki trilyoner Truong My Lan, yasadışı bir şekilde hisselerinin çoğuna sahip olduğu Saigon Joint Commercial Bank-SCB’den 12,5 trilyon doları zimmetine geçirmekten ve hukuksuz bir şekilde kendi şirketlerine de trilyonlarca dolar kredi kullandırmaktan idam cezasına çarptırıldı. Sebep olduğu toplam zararın 44 milyar dolar olduğu belirtiliyor. 12,5 milyar dolar, Vietnam’ın 2022 yılı gayri safi yurtiçi hasılasının yüzde 3’üne denk. Bu, aynı zamanda yolsuzluklarıyla meşhur Güzeydoğu Asya bölgesinde şimdiye kadar ortaya çıkan en büyük mali yolsuzluk olarak tarihe geçti. Vietnam kanunlarına göre herhangi biri bir bankanın hisselerinin en fazla yüzde 5’ine sahip olabilirken Lan, SCB’nin hisselerinin yüzde 90’ına sahipti. Lan’ın 2019’dan beri yaklaşık 4 milyar dolar nakiti bankadan çekip evinde sakladığı belirtiliyor. Soruşturmaya göre Lan’a bağlı şirketler bankanın bugüne kadar verdiği tüm kredilerin yüzde 93’ünü almış. Davanın yürütüldüğü Vietnam’ın en büyük şehri Ho Şi Minh Kenti (HCMC) Mankemesi, Lan’ın bu eylemlerinin bireylerin gayrimenkul edinme haklarının ihlal edilmesinin yanı sıra Vietnam’daki bankacılık sektörüne ve en önemlisi, ülkeyi yöneten Vietnam Komünist Parti ve Devlet’e dair insanların güvenirliliğini sarstığını ifade etti. Bu nedenle, Vietnamlı yetkililer Lan’a idam cezası verilmesi hakkında neredeyse hemfikir. Bu, ülkeyi yöneten Komünist Parti yönetiminin her türlü yolsuzlukla mücadelede çok ciddi olduğunu halka göstermek için ve iş dünyasına eğer yasadışı bir şeyler yapanlar varsa bunun soruşturmasız ve cezasız kalmayacağına dair güçlü bir mesaj olarak algılanıyor. Bu davadan tek ceza alan tabi ki de Lan değil. Bankayı denetlemekle yükümlü Merkez Bankası’nın baş müfettişi, 5 milyon dolar rüşvet almaktan ve görevini kötüye kullanmaktan ömür boyu hapse mahkum oldu. Onun dışında üç banka yetkilisi de ömür boyu hapis cezası alırken Lan’ın eşi 9 yıl ve eşinin yeğeni de 17 yıl hapis cezasına mahkum oldular. Bu yolsuzluğun ortaya çıkış hikayesine bakacak olursak mevcut Komünist Parti Genel Sekreteri Nguyen Phu Trong’un başa geldiği 2010’ların başına gitmek gerekiyor. Trong 2013 yılında Yolsuzlukla Mücadele Merkezi Komitesini kurdu ve Hükümet yerine Politbüronun bu komiteden sorumlu olmasını sağladı. Trong’a göre yolsuzluğun artma sebepi siyasi ideolojiden uzaklaşmak. Bu nedenle ülke yönetiminde Partinin rolünü devlete, hükümete kıyasla olabildiğince güçlü tutmayı hedefliyor. Bunun için de temel politikasını her zaman yolsuzlukla mücadele olarak öne çıkardı. Vietnam’da siyasi olarak en yüksek pozisyonlar Komünist Parti Genel Sekreterliği, Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Meclis Başkanı. Buna dört ayaklı yönetim sistemi deniyor. Ancak, günümüzde Trong’un etkili liderliğiyle Genel Sekreterlik hayli öne çıkmış durumda. Tüm bu pozisyonlara atanacak kişiler Parti’nin yetkili kurullarınca karar veriliyor. 80 yaşındaki Trong, görevi geldiği günden itibaren Vietnam’da hem Parti yetkilileri hem de iş dünyası içinde büyük bir yolsuzlukla mücadele politikası uygulamaya başladı. Bunun sonucunda bugüne kadar binlerce parti yetkilisi görevlerinden uzaklaştırıldı, iş insanlarıyla birlikte hapis cezasına çarptırıldı. Son olarak, son iki sene içinde Vietnam’da arka arkaya atanan bir Başbakan Yardımcısı (Pham Binh Minh, pandemi sırasındaki aşı yolsuzluğu nedeniyle), iki Cumhurbaşkanı (Nguyen Xuan Phuc ve Vo Van Thuong) ve önümüzdeki dönem Genel Sekreterliğe aday olması beklenen bir Meclis Başkanı (Vuong Dinh Hue) istifa etti ve Politbürodan ayrıldı. Şüphesiz Batı, Çin yanlısı bir liderin başa gelme ihtimalini istemiyor. Trong, Vietnam ekonomisinin hızlı bir şekilde açılmasından endişe eden, muhafazakar bir lider olarak biliniyor. İstifaların istendiği ve konuşulduğu son parti toplantısında Sovyetler Birliği ve Orta ve Doğu Avrupa’daki komünist rejimlerin Komünist Partileri tarafından seçilen yanlış liderler nedeniyle ortadan kalktığını ifade ederek tüm Politbüro üyelerine ciddi bir mesaj verdiği düşünülüyor. Bir yandan da yolsuzlukla mücadele adı altında ya da vesilesiyle Parti içindeki fraksiyonların 2026 Parti Kongresine kadar kıran kırana bir mücadeleye girdikleri varsayılıyor. Partinin yerel yetkilileri aman herhangi bir yasadışı işe karışmayalım diye gittikçe daha dikkatli davranmaya başladılar. Vietnam’da memur maaşlarının hayli düşük olması (hakim 253 dolar, öğretmen 100 dolar) özellikle alt seviyedeki memurların rüşvet alma riskini artırıyor. Fakat, parti içindeki çekişme kızıştıkça kamuda ifşa ve muhbirlik eylemlerinin her geçen gün daha da artması bekleniyor. 80 yaşındaki Genel Sekreter Trong, yaşından ve sağlığından dolayı tekrar aday olmaz ya da seçilmezse yerine kimin geçeceği, gelecek dönemde kimin başta olacağı Vietnam’ın dış politikasında uygulamaya çalıştığı denge politikasını yakından takip eden ve en büyük ekonomik ilişkilere sahip olan ABD, Çin ve AB’yi de hayli ilgilendiriyor. Şüphesiz Batı, Çin yanlısı bir liderin başa gelme ihtimalini istemiyor. Trong, Vietnam ekonomisinin hızlı bir şekilde açılmasından endişe eden, muhafazakar bir lider olarak biliniyor. İstifaların istendiği ve konuşulduğu son parti toplantısında Sovyetler Birliği ve Orta ve Doğu Avrupa’daki komünist rejimlerin Komünist Partileri tarafından seçilen yanlış liderler nedeniyle ortadan kalktığını ifade ederek tüm Politbüro üyelerine ciddi bir mesaj verdiği düşünülüyor. Ancak, her ne kadar Vietnam yıllık ortalama %5,5-6 ekonomik büyümeyle Güneydoğu Asya’nın, hatta dünyanın ekonomik olarak yükselen ülkelerinden biri olsa da (Dünya Bankası’na göre 2050 yılında 20. büyük ekonomi olması bekleniyor) ülke içinde ciddi altyapı sorunları sürmekte. Ülkenin kuzeyindeki elektrik sıkıntılarına çare olacak ve güneydeki ulaşım yatırımlarına ilişkin ilerlemenin herhangi bir insiyatif alıp parti içindeki mücadeleye tarafmış gibi gözükmekten korkan bürokratların endişe ve çekinceleri nedeniyle çok yavaş ilerlediğine dair pek çok endişe söz konusu. Lan davasındaki idam cezasına en büyük uluslararası tepki AB’den oldu ancak bu ülke içinde, medyada hiç yansıtılmıyor. Aynı zamanda, AB de eleştirse de bunu ısrarlı, sürekli ve yükselen bir tonda yapmıyor. Vietnam ile Avrupa Birliği arasında bir Serbest Ticaret Anlaşması (EVFTA) 2021 yılından beri yürürlükte ve son yıllarda iki taraf arasındaki ticaret hacmi hayli artmakta. Ayrıca, pek çok AB menşeli şirket Vietnam’a artan düzeyde doğrudan yabancı yatırım (FDI) yapmakta. Bu yatırımlar, Amerikan şirketleriyle birlikte, son zamanlarda yüksek teknoloji endüstrisine kaymakta. Ticari ilişkilerin bu kadar yoğunlaştığı, olumlu yönde ilerlediği ve AB yatırımlarının arttığı böyle bir dönemde bu idam cezası hakkında AB’nin nasıl bir tavır alacağı merak konusu. Aynı zamanda bu skandalın, Vietnam ekonomisinin büyümesini, bankacılık sektörü başta olmak üzere kurumlara olan uluslararası güvenilirliği ve stabiliteyi, dolayısıyla Vietnam ekonomisinin can damarı olan yabancı yatırımları yavaşlatabilir mi diye endişe ediliyor. Bu argümana karşı Vietnamlı yetkililer uzun yıllardır başarılı bir yolsuzlukla mücadele politikası izlediklerini, bu nedenle Vietnam’ın her geçen gün daha da şeffaf ve güvenli bir yatırım ülkesi olduğunu ve bu son yolsuzluğun da bu sürecin bir parçası olduğunu savunuyorlar. Görünen o ki 2026 yılındaki Parti Kongresine kadar çeşitli yolsuzluk haberleri, davaları, istifalar ve 2011’den beri en güçlü siyasi figür olan Genel Sekreter Trong’dan sonra kimin lider olacağına ilişkin tartışmalar gündemde olacak. Çeşitli AB yetkilileri Vietnam hükümetinin yolsuzlukla mücadelesini desteklediklerini ama her ne olursa olsun idam cezasının asla kabul edilemeyeceğini belirttiler. Bunun yanında, bazı Vietnam çalışmaları uzmanları Mahkeme’nin idam cezasını ömür boyu hapse çevirme ihtimali olduğunu da belirtiyorlar. Eğer Lan, Mahkeme ile işbirliği yapıp işlenen suçlara, kişilere dair bilgi paylaşırsa, kayıp trilyonların bir kısmının geri ödenmesi sağlanırsa bu ihtimalin olduğu düşünülüyor. Her ne kadar Vietnam yolsuzlukla mücadelede büyük bir sınav verse de Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün (Transparency International) 2023 yılı Yolsuzluk Algı Endeksi’ne göre 100 (en temiz) üzerinden 42 puandan 41 puana geriledi. Ancak olumlu bir gelişme olarak Vietnam Ticaret ve Sanayi Odası’nın (VCCI) iş dünyasında yaptığı bir ankete göre “kırmızı zarf” olarak bilinen iş insanlarının işlerini yürütmek için verdikleri rüşvetin oranı 2006 yılında yüzde 70’den 2021 yılında yüzde 41’e düşmüş. Şimdi Vietnam’da yine özel sektöre yönelik, borsa hisselerinde yapılan büyük bir yolsuzluğa ilişkin, emlak sektöründeki bir başka iş insanı olan Trinh Van Quyet’in yolsuzluk davasının başlaması bekleniyor. Sonuç olarak, görünen o ki 2026 yılındaki Parti Kongresine kadar çeşitli yolsuzluk haberleri, davaları, istifalar ve 2011’den beri en güçlü siyasi figür olan Genel Sekreter Trong’dan sonra kimin lider olacağına ilişkin tartışmalar gündemde olacak. Ancak, tüm bunlara rağmen Vietnam ekonomisinin yıllık en az yüzde 6 büyümesi, dış yatırım ve istihdamın artması beklentisi güçlü bir şekilde devam ediyor. Vietnam’ın ekonomik olarak mevcut yükselişini ve dış politikasında uyguladığı denge politikasını sürdürebilmesi için uluslararası ilişkilerin, konjonktürün yanında şüphesiz kimin yeni Genel Sekreter olacağı etkili olacak.