Obezite Hastalığı Nedir?

SAĞLIK

En önemli halk sağlığı sorunumuz haline gelen obeziteyle mücadele etmek amacıyla bir grup gönüllü “Obeziteye Karşı İşbirliği Hareketi” ni oluşturduk. Başlangıç olarak 4 Mart 2025 Dünya Obezite Gününde olabildiğince fazla kurumda yapılacak etkinliklerin yaratacağı ivme ile Avrupa’da birinci sırada olduğumuz obezite oranlarını zamanla ve kalıcı olarak azaltmak için gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak istiyoruz. Yeni Arayış'ta başladığımız Türkiye'nin Obezite Gerçeği Dosyası: Her Yönüyle Obezite Yazı Dizisi'nde obezite sebeplerini, tanı, tedavi ve korunmada dikkat edilmesi gereken hususları konunun uzmanlarıyla en ayrıntılı biçimde ele alacağız.

Dr. Dyt Banu Salman

OBEZİTENİN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından obezite (şişmanlık), “sağlık için risk oluşturan aşırı yağ birikmesi” şeklinde tanımlanmaktadır ve genellikle beden kütle indeksine (BKİ) göre sınıflandırılır. Obezite, vücutta birçok sistemi etkileyen, çok faktörlü bir hastalıktır ve modern dünyanın karşı karşıya olduğu büyük bir sağlık sorunu (hatta salgını) ve ekonomik krizdir.

Obeziteyi tanımlamak için epidemiyolojik çalışmalarda beden kütle indeksi (BKİ) ve bel çevresi ölçümleri kullanılmaktadır. Kişinin kilogram olarak ağırlığının, metre olarak boyunun karesine bölünmesi ile elde edilen BKİ obezitenin belirlenmesinde kullanılan bir indekstir. BKİ 25-29.9 kg/m2 olan erişkinler preobez (yüksek kilolu), BKİ 30 kg/m2 ’dan büyük olan erişkinler ise obez (şişman) olarak tanımlanır. Her ne kadar yaş ilerledikçe BKI değeri kısmen artsa da bu değer 29’un üzerine çıkmamalıdır. Örneğin; 1.70 m boyunda ve 75 kg ağırlığında olan birinin BKİ değeri şöyle hesaplanır:

BKİ= 75 / (1.70)2 = 75 / 2.89 = 26

Buna göre bu kişi yüksek kiloludur (preobez).

Beden kütle indeksinin sınıflaması Tablo1’de verilmiştir. Siz Bu sınıflamada neredesiniz?

Temel Sınıflama

BKİ (kg/m2)

Zayıf

<18.5

Normal

18.50-24.99

Preobez(yüksek kilolu)

25.00-29.99

Obez (şişman):

≥ 30.00

• I.Derece Obez

30.00-34.99

• II.Derece Obez

35.00-39.99

• III.Derece Obez

≥ 40.00

Tablo 1. BKİ Sınıflaması (WHO Consultation on Obesity, 2000)

Obezite terminolojisinde jinoid (kadın, armut tipi) ve android (erkek, santral, elma tipi) obezite tanımlamaları da kullanılmaktadır. Vücut yağının, vücudun alt bölümlerinde, yanikalça ve uyluklarda toplanmasına jinoid (armut tipi) şişmanlık, vücudun üst bölümlerinde toplanmasına ise android (elma tipi) şişmanlık denir. Koroner kalp hastalıkları ve hipertansiyon, bedenin üst kısmı şişman olanlarda daha sık görüldüğünden, özellikle android tip şişman olanların diyet tedavisi ile uygun ağırlıklarına ulaşmaları son derece önemlidir.

Bel çevresinin ölçülmesi şişmanlığın saptanması için bir başka kolay ve önemli bir yöntemdir. Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği’ne göre, Türkiye’de abdominal (karın bölgesi) obeziteyi öngördüren bel çevresi değerleri kadınlar için ≥90 cm, erkekler için ≥100 cm’dir.

Toplam ülke genelinde preobez olma yüzdesi %34, obezite yüzdesi %27,8 ve morbid obezite yüzdesi %3,7’dir. Yani ülkemizin %66’sı diğer bir deyişle 3/2’si yüksek kilolu ve obez. (T.C. Sağlık Bakanlığı. 2021). Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) 2022 verilerine göre; dünyada her 8 kişiden 1'isi obez!

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE OBEZİTE GÖRÜLME ORANLARI

Türkiye Sağlık bakanlığı tarafından 2021 yılında yayınlanan “Sağlık İstatistiği Yıllığı” verilerine göre; 15 yaş ve üzeri bireylerde yüksek kilolu olma yüzdeleri erkeklerde %39,9, kadınlarda %27,6, obezite yüzdeleri erkeklerde %23,3, kadınlarda %32,7, morbid obezite yüzdeleri ise erkeklerde %1,3, kadınlarda %6,7’dir. Toplam ülke genelinde preobez olma yüzdesi %34, obezite yüzdesi %27,8 ve morbid obezite yüzdesi %3,7’dir. Yani ülkemizin %66’sı diğer bir deyişle 3/2’si yüksek kilolu ve obez. (T.C. Sağlık Bakanlığı. 2021).

Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) 2022 verilerine göre; dünyada her 8 kişiden 1'isi obez! ve dünya çapında obezite 1990'dan bu yana iki kattan fazla arttı, ergenlik çağındaki gençlerde isedört katına çıktı. Müdahale edilmediği takdirde ise, yetişkinlerin neredeyse yarısının 2030 yılına kadar preobez veya obez olacağı tahmin edilmektedir. Çocuklarda ise durum hiç de iç açıcı değil: 5 yaş altı 37 milyon çocuk yüksek kilolu olarak saptanmış durumda.

OBEZİTENİN YOL AÇTIĞI SAĞLIK SORUNLARI

Vücut ağırlığı ve vücut yağ oranının artması, endokrin ve metabolik değişikliklerle karakterize edilmekte olup çok sayıda kronik hastalıkla ve yüksek ölüm oranları (mortalite)ile ilişkilidir. Obezite (şişmanlık), yarattığı fiziksel ve psikolojik sorunlar yanında yüksek kan basıncı, yüksek kan kolesterolü, kalp damar hastalıkları, inme, şeker hastalığı, eklem rahatsızlıkları (artrit vb), uyku apnesi ve solunum yetersizlikleri (astım vb) gibi çok sayıda bulaşıcı olmayan hastalığın ortaya çıkış hızını arttırmakta olup, çeşitli kanser türleri için de önemli bir risk faktörü olan karmaşık bir hastalıktır.

Obezitenin, insan sağlığına yaptığı bu olumsuz etkiler çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur. Yapılan bir hesaplamada, 40-44 yaş arasında, normal vücut ağırlığından %20 daha kilolu olanlarda ölüm oranı, olmayanlardan %30-40 daha yüksektir. Başka bir çalışmada ise, orta yaş grubu şişman erkeklerde kalp damar hastalıkları sonucu ölüm oranının, normal ağırlıktaki erkeklere göre 10-12 misli daha fazla olduğu, tip II diyabet (şeker hastalığı) hastalarının yaklaşık %80’ inin de hastalığın başlangıcında şişman oldukları saptanmıştır.

Bel çevresi yağlanmasındaki artış, insülin direnci, tip 2 diyabet, yüksek tansiyon ile kan lipid profilinin (kolesterol düzeyleri) bozulması ile tanımlanan metabolik sendrom (MetS) ile de ilişkilidir.

Obezitenin sağlığa olumsuz etkileri farklı yaş gruplarına göre değişir; örneğin, bilimsel bir gözden geçirme çalışmasında, obezitesi olan üniversite öğrencilerinin düşük akademik performansa sahip olduklarını veya metabolik bozukluk nedeniyle düşük başarılı oldukları belirlenmiştir.

Çocukluk ve ergenlikte aşırı kilolu olmak çocukların ve ergenlerin anlık sağlıklarını etkiler ve tip 2 diyabet (şeker hastalığı) ve kalp damar hastalıkları gibi çeşitli bulaşıcı olmayan hastalıkların daha yüksek oranlarda görülme riski ve daha erken başlangıcı ile ilişkilidir.Çocukluk ve ergenlik obezitesinin olumsuz psikososyal sonuçları vardır; damgalama veayrımcılık zorbalıkla birleşerek okul performansını ve yaşam kalitesini etkiler. Obezitesi olan çocukların obezitesi olan yetişkinler olma olasılığı ve obezitenin neden olacağı hastalıklara yakalanma riskleri çok daha yüksektir.

Yakın zamanlı yapılan bir anket çalışmasında ise, yüksek BKİ (30 kg/m2 ve üzeri) ile COVID-19 arasındaki ilişkileri belirlenmiştir. Araştırmacılar, obez hastaların COVID-19semptomlarını şiddetli geçirdiğini ve artan yoğun bakım gereksinimi ile hastaneye yatış oranının arttığını bulmuşlardır. Bu çalışma ile, genel olarak obezitenin COVID-19 enfeksiyonu için olumsuz bir belirleyici olduğu sonucuna varılmıştır (Siqueira ve ark., 2020)

Preobezite ve obezitenin neden olduğu önemli sağlık sorunlarına ve ekonomik yüke karşı oluşturulan önleme programlarına yıllardır yapılan önemli yatırımlara rağmen, sağlığın teşviki ve geliştirilmesi faaliyetleri tam olarak başarılı olamamıştır.

OBEZİTENİN YOL AÇTIĞI TOPLUMSAL VE EKONOMİK SORUNLAR

Obezite ve preobezite (yüksek kiloluluk), önemli sağlık yükleriyle birlikte, sağlık hizmetleri maliyetlerinin artmasına, verimlilik kaybına ve insanlar için olumsuz sosyal ve ekonomik sonuçlara katkıda bulunmaktadır. Preobezite ve obezitenin neden olduğu önemli sağlık sorunlarına ve ekonomik yüke karşı oluşturulan önleme programlarına yıllardır yapılan önemli yatırımlara rağmen, sağlığın teşviki ve geliştirilmesi faaliyetleri tam olarak başarılı olamamıştır. Bu, birçok araştırmacının, klinisyenin ve politikacının bu tür programların neden bu denli önemli bir sağlık sorununu başarıyla çözemediğini düşünmesine neden olmuştur. Bunun sebebi, obezitenin karmaşık olması ve pek çok faktörün bir araya gelmesinden kaynaklanmasıdır. Bu faktörler hem toplumsal hem de bireyseldir ve yiyecek içecek sanayinin yeniden örgütlenmesi de dahil olmak üzere, obezojenik ortamları azaltmak adına, hükümet, sanayi ve toplum arasındaki sürekli iş birliğine dayalı çabalarla düzelebilir. Obezite tedavisindeki başarı sadece sağlık çalışanlarının konu ile ilgili uygulamalarına değil, aynı zamanda bireylerin ihtiyaçlarına cevap veren ve yaşamlarına katılabilecek sosyal müdahalelerin geliştirilmesine de bağlıdır.

Sonuç olarak; obezitenin yarattığı sağlık sorunları ile ekonomik ve toplumsal sorunlar, yazımın başında da belirttiğim gibi obezitenin bulaşı olmayan çok önemli bir salgın hastalık (pandemi) olduğunu göstermektedir. Gerekli önlemlerin alınması özellikle ülkemiz için son derece önemlidir.

---

Referanslar

1. Baysal A, (2017), Beslenme, içinde: Şişmanlık, s.535-542, 17. Baskı, Hatipoğlu Yayınevi, Ankara.

2. Cheng, H., et al. (2020). Biomedical, psychological, environmental and behavioural factors associated with adult obesity in a nationally representative sample. Journal of Public Health, 42(3), 570-578.

3. Chooi, Y. C., et al (2019). The epidemiology of obesity. Metabolism: clinical and experimental, 92, 6–10.

4. Dobbs, R. et al., (2014), Overcoming obesity: An initial economic analysis, McKinsey Global Institute, https://www.mckinsey.com/industries/healthcare-systems-and-services/our-insights/how-the-world-could-better-fight-obesity (18 Nisan 2022)

5. Dahl AK, Hassing LB. (2013). Obesity and cognitive aging. Epidemiol Rev. 2013;35:22-32. doi: 10.1093/epirev/mxs002.

6. Flegal, K. M., et al. (2013). Association of all-cause mortality with overweight and obesity using standard body mass index categories: a systematic review and meta-analysis. JAMA, 309(1), 71–82.

7. Hill, A. J., et al. (2019). The relationship between obesity and tertiary education outcomes: a systematic review. International Journal of Obesity, 43(11), 2125-2133.

8. Li Y, et al. (2008). Overweight is associated with decreased cognitive functioning among school-age children and adolescents. Obesity (Silver Spring). ;16(8):1809-15.

9. Safaei, M., et al. (2021). A systematic literature review on obesity: Understanding the causes & consequences of obesity and reviewing various machine learning approaches used to predict obesity. Computers in biology and medicine, 136, 104754.

10. Swinburn, B. A., et al. (2011). The global obesity pandemic: shaped by global drivers and local environments. The Lancet, 378(9793), 804-814.

11. T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü (2021). Sağlık İstatistikleri Yıllığı, Ankara. s.91.

12. Obezite Tanı ve Tedavi Kılavuzu, Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma DerneğI, 2024, 11. Baskı (Çevrim içi yayın): Kasım 2024