Mobbing: İşyerinde psikolojik şiddet

PSİKOLOJİ Mobbing, genellikle uzun bir süre boyunca tekrarlanan eylemlerden oluşur ve mağduru izole etme, küçük düşürme ve işten ayrılmaya zorlama veya ülkemizde sıkça yaşanılan belirli yapıların güçlenmesi gibi amaçları içerebilir.

"Bir kişinin sana yaptığı hata, onun kendi karakterinin bir yansımasıdır, seninki değil."

Eleanor Roosevelt 

Giriş

Mobbing, iş yerinde bir veya birden fazla kişi tarafından bir çalışana sistematik olarak uygulanan psikolojik taciz olarak tanımlanabilir. Bu tür davranışlar, hedef alınan çalışanın iş performansını, psikolojik sağlığını ve genel yaşam kalitesini olumsuz yönde etkiler. Mobbing, genellikle uzun bir süre boyunca tekrarlanan eylemlerden oluşur ve mağduru izole etme, küçük düşürme ve işten ayrılmaya zorlama veya ülkemizde sıkça yaşanılan belirli yapıların güçlenmesi gibi amaçları içerebilir. Mobbing, belirli unsurlar taşıyan karmaşık bir süreçtir: Mobbing olarak nitelendirilecek davranışların belirli kriterleri taşıması gerekir, bunlar; Sistematiklik ve Süreklilik: Mobbing, tek seferlik bir olaydan ziyade, uzun bir süre boyunca tekrar eden sistematik davranışları içerir. Niyet ve Amaç: Mobbingin arkasında genellikle belirli bir niyet veya amaç vardır. Örneğin;mağduru işten ayrılmaya zorlamak veya psikolojik olarak yıpratmak. Güç Dengesizliği: Mobbing, genellikle güç dengesizliği olan durumlarda ortaya çıkar. Üst düzey yöneticiler, iş arkadaşları veya bir grup çalışan, hedef alınan kişiden daha fazla güce veya etkiye sahip kişiler yada yapılar (cemaat-tarikat). Çeşitli Davranış Biçimleri: Mobbing, gücü elinde bulunduranın, zayıf gördüğü kişiye karşı sosyal izolasyon, sürekli eleştiri, dedikodu yayma, aşırı iş yükü verme veya işten alıkoyma, özlük haklarını gasp etme, kanunu tanımama gibi eylemlerle kendini gösterir.

Mobbingin Türleri

Yatay Mobbing: Aynı düzeydeki çalışanlar arasında meydana gelir. İş arkadaşları arasındaki kıskançlık veya rekabet nedeniyle ortaya çıkabilir. Örneğin bir akademisyenin diğerinin akademik yükselmesinin engellemek için iftira, dedikodu vs. yapması. Dikey Mobbing: Üst düzey yöneticiler veya amirler tarafından alt düzeydeki çalışanlara uygulanan mobbing türüdür. Güç dengesizliği bu tür mobbing de belirgindir. Örneğin; özlük haklarının zamanında alınmasını engelleme, yükselmelerde liyakat ölçütlerini göz ardı ederek hakkını almasını engelleme, mesnetsiz suçlama ve iftiralar ile soruşturmalar ile yıldırma vs. sıkça görülen türlerdendir. Dış Mobbing: Gerçekte mobbing uygulanan kurumla herhangi bir organik bağı olmayan kişi yada kurumlar tarafından çalışanlara yönelik uygulanan mobbingdir. Bu tür mobbing, özellikle son yıllarda sıkça görülen, belirli siyasi güçlerin, cemaat veya tarikat benzeri yapıların kurumda kendilerine muhalif olarak gördükleri kişileri baskı altına almak amacıyla yaptıkları bir davranış olarak gözlenmektedir. Örneğin; Boğaziçi Üniversitesi’nde yaşanan olaylarda dış faktörlerin etkisi. Üst düzey yöneticiler veya daha güçlü çalışanlar, kendi otoritelerini ve güçlerini göstermek veya korumak için diğer çalışanlara baskı yapabilirler.

Mobbingin Ortaya Çıkma Nedenleri

Mobbingin ortaya çıkmasına neden olan başlıca faktörleri şu şekilde özetleyebiliriz:

Kişisel Nedenler

Güç ve Kontrol İhtiyacı: Üst düzey yöneticiler veya daha güçlü çalışanlar, kendi otoritelerini ve güçlerini göstermek veya korumak için diğer çalışanlara baskı yapabilirler. Kıskançlık ve Rekabet: İş yerinde başarılı veya popüler olan çalışanlar, kıskançlık nedeniyle hedef alınabilir. Kıskançlık ve rekabet, çalışanlar arasında düşmanlık yaratabilir. Düşük Özgüven ve Yetersizlik Hissi: Kendi yeteneklerinden emin olmayan bazı kişiler, başkalarını küçümseyerek veya taciz ederek kendilerini daha üstün hissetmeye çalışabilirler.

Kurumsal Nedenler

Zayıf Yönetim ve Liderlik: Etkin olmayan veya yetersiz liderlik, mobbingin fark edilmesini veya önlenmesini zorlaştırır. Yöneticilerin bu tür davranışları göz ardı etmesi veya teşvik etmesi, mobbingin yayılmasına neden olabilir. Rekabetçi ve Toksik Kurumsal Kültür: Aşırı rekabetçi veya stresli çalışma ortamları, mobbing için uygun bir zemin oluşturabilir. Toksik bir iş yeri kültürü, düşmanca davranışların normalleşmesine yol açabilir. Yetersiz Destek Mekanizmaları: Çalışanların mobbing ile ilgili şikayetlerini dile getirebilecekleri veya destek alabilecekleri mekanizmaların yetersiz olması, bu tür davranışların devam etmesine neden olabilir. İş yerindeki ekonomik zorluklar ve iş güvencesizliği, çalışanlar arasında rekabeti artırabilir ve bu da mobbing davranışlarını tetikleyebilir.

Sosyal ve Çevresel Nedenler

Grup Dinamikleri ve Sosyal Baskı: İşyerinde belirli grupların oluşması ve bu grupların dışındakilere karşı düşmanca davranışlar sergilemesi mobbingin ortaya çıkmasına neden olabilir. Sosyal baskı ve grup dinamikleri, bireylerin belirli davranışları sergilemesine veya desteklemesine yol açabilir. Toplumsal ve Kültürel Normlar: Toplumda veya belirli bir kültürde, belirli cinsiyet, ırk veya sosyal sınıflara yönelik önyargılar ve ayrımcılıklar, mobbingin ortaya çıkmasını teşvik edebilir. Ekonomik Baskılar: İş yerindeki ekonomik zorluklar ve iş güvencesizliği, çalışanlar arasında rekabeti artırabilir ve bu da mobbing davranışlarını tetikleyebilir. Psikolojik Nedenler Kişilik Bozuklukları: Narsisistik veya antisosyal kişilik özelliklerine sahip bireyler, diğerlerini manipüle etme veya kontrol etme eğiliminde olabilirler. Stres ve Öfke Yönetimi Sorunları: Yüksek stres seviyeleri ve yetersiz öfke yönetimi becerileri, çalışanların saldırgan veya taciz edici davranışlar sergilemesine neden olabilir.

Mobbingin etkileri

Mobbingin etkileri, hem bireysel hem de kurumsal düzeyde ciddi sonuçlar doğurabilir. Bu etkiler, mağdurların psikolojik ve fiziksel sağlığından iş performansına kadar geniş bir yelpazede kendini gösterebilir. Mobbingin yaygın olarak görülen etkileri: Bireysel Etkiler: Psikolojik Sorunlar: Mobbinge maruz kalan çalışanlar, anksiyete, depresyon, stres, düşük özgüven ve intihar eğilimleri gibi psikolojik sorunlar yaşayabilirler. Bu durum, genellikle iş yerine gitme korkusu ve sürekli endişe halinde olmayı içerir. Fiziksel Sağlık Sorunları: Yoğun stres ve kaygı, mobbing mağdurlarında fiziksel sağlık sorunlarının artmasına yol açabilir. Baş ağrıları, mide problemleri, uyku bozuklukları, bağışıklık sisteminin zayıflaması gibi belirtiler sıkça görülebilir. Sosyal İzolasyon: Mobbing, hedef alınan kişinin sosyal çevresinden uzaklaşmasına ve izole olmasına neden olabilir. Diğer çalışanlarla ilişkileri zayıflar ve sosyal etkinliklere katılmaktan kaçınırlar. İş Tatminsizliği ve Motivasyon Kaybı: Mobbing, çalışanların işlerinden zevk almalarını engeller ve motivasyonlarını düşürür. Bu da iş performansında düşüşe neden olabilir ve çalışanların işlerine olan bağlılıklarını azaltabilir. Kişisel ve Ailevi Sorunlar: Mobbing, mağdurların kişisel ve ailevi ilişkilerini olumsuz etkileyebilir. Aile içi sorunlar artabilir ve hatta mobbing mağdurları boşanma, ayrılık gibi daha ciddi sonuçlarla karşı karşıya kalabilirler. Kurumsal Etkiler: İş Performansında Düşüş: Mobbing, hedef alınan çalışanların motivasyonunu ve verimliliğini düşürür, bu da genel iş performansında düşüşe yol açabilir. Mobbinge maruz kalan çalışanların iş yerinde verimli çalışmaları beklenemez. Artan İşten Ayrılma Oranı: Mobbinge maruz kalan çalışanlar, işyerindeki stres ve baskı nedeniyle işlerinden ayrılmaya karar verebilirler. Bu da kurum için maliyetli bir durum olabilir ve yetenekli çalışan kaybına neden olabilir. Çalışan Bağlılığında Azalma: Mobbing, iş yerinde olumsuz bir atmosfer oluşturur ve çalışanların kuruma olan bağlılığını azaltır. Bu da işyerinde takım ruhunu ve işbirliğini olumsuz etkiler. Kurum İmajının Zarar Görmesi: Mobbing olayları, çalışanların ve hatta dış paydaşların kurum hakkındaki algısını olumsuz etkileyebilir. Mobbinge maruz kalan çalışanların hikayeleri kamuoyunda geniş çapta duyulabilir ve kurumun itibarı zarar görebilir. Hukuki Riskler: Mobbing, kurumlar için hukuki riskler oluşturabilir. Mobbinge maruz kalan çalışanlar, kuruma karşı tazminat davaları açabilir veya yasal yaptırımlar talep edebilirler. Mobbinge karşı net politikalar belirlenmeli ve bu tür davranışların cezasız kalmayacağı açıkça belirtilmelidir. Kırık Cam teorisine göre bir binada/bölgede bir cam kırılırsa diğer bütün camların kırılmasının önü açılır. Çünkü insanlar binanın/bölgenin bir otorite tarafından önemsenmediğini düşünür ve vandalizm göstermeye başlar.

Mobbing ile Mücadele Yolları

Mobbing ile mücadele etmek için bireysel ve kurumsal düzeyde çeşitli stratejiler benimsenebilir: Eğitim ve Farkındalık: Çalışanlar ve yöneticiler, mobbingin ne olduğunu, nasıl tanınacağını ve nasıl önleneceğini öğrenmelidir. Gerçekte birey yaptığı yada maruz kaldığı davranışın mobbing olup olmadığının farkında olsa da bunun karşı tarafa neler yaşattığını anlama adına, empati, iletişim becerileri, kişisel haklara saygının önemi vs. konularında eğitimler verilmesi, farkındalık oluşturma adına fayda sağlayacaktır.  Açık İletişim: İş yerinde açık ve dürüst iletişim teşvik edilmelidir. Çalışanların endişelerini dile getirebilecekleri güvenli bir ortam yaratılmalıdır. Belirli aralıklarla sosyal kaynaşmayı sağlayacak organizasyonlar, kurum için liyakat temelli ödül mekanizmalarının devreye alınması gibi faaliyetler fayda sağlayacaktır.  Destek Mekanizmaları: Mobbinge maruz kalan çalışanlar için psikolojik danışmanlık ve destek hizmetlerinin sunulması mutlak manada zorunlu olmalıdır. Net Politikalar ve Yaptırımlar: Mobbinge karşı net politikalar belirlenmeli ve bu tür davranışların cezasız kalmayacağı açıkça belirtilmelidir. Kırık Cam teorisine göre bir binada/bölgede bir cam kırılırsa diğer bütün camların kırılmasının önü açılır. Çünkü insanlar binanın/bölgenin bir otorite tarafından önemsenmediğini düşünür ve vandalizm göstermeye başlar. Bu anlayış ile bir kanun bir kere çiğnendiğinde bile ceza almayacağını bilen bir yönetici için kanun, sıradan hale gelecek ve tek güç olarak kendisini görmeye başlayacaktır. O nedenle kesin ve değişmez politikaların herkes için eşit uygulanması gereklidir. Liderlik Eğitimi: Yöneticiler, sağlıklı bir çalışma ortamı oluşturma konusunda liderlik konusunda eğitilmeleri gereklidir. Bunun özü de yine liyakate dayalı bir yöneyim anlayışın oturtulmasına işaret etmektedir.

Mobbing yapanlara karşı tepki vermeyenlerin buna ortak olduklarını da unutmamak gerekir. Mobbing yapanla birlikte, buna sessiz kalanlar da suç ortaklığıdır. Çünkü; "Zorbayı cesaretlendiren seyircilerdir."