İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Mesut Pezeşkiyan Kim?

19 Mayıs 2024’te İran’ın Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’yi taşıyan helikopterin düşmesinden sonra İran’da iki turlu bir seçim sonrasında İran’ın 9. Cumhurbaşkanı reformist kanadın desteklediği Mesut Pezeşkiyan oldu. 

Resmî verilere göre İran’da ikinci tura katılım yaklaşık %50 civarında oldu. Yaklaşık 89 milyon nüfusa sahip olan İran’da yaklaşık 62 milyon seçmen var ve ikinci turda 30 milyon 530 bin 157 kişi sandığa gitti ve Mesut Pezeşkiyan 16 milyon 384 bin 403 oy almayı başardı. İlk turda katılım %39’da kalmıştı ve 24 milyon 535 bin 185 seçmenin sandığa gitmişti. Yani ikinci turda katılım %10 civarında artmış görünüyor ve ilk tura oranla Mesut Pezeşkiyan 5 milyon 969 bin 212 daha fazla oy aldı. İran’ın muhalif kesimi katılımın resmî verilerin çok daha altında olduğunu düşünüyor.

İran cumhurbaşkanı seçiminin 2. turu için olası iki senaryo vardı: Birincisi; ikinci turda da seçime katılım oranının aynı seviyede kalması ve tüm muhafazakâr radikal bloğun Sait Celili’nin arkasında birleşerek kendisinin seçilmesini sağlamaktı. İkincisi; Rehber Ayetullah Hameneyi’nin adayı olan Sait Celili’nin seçilmemesi için özellikle reformist seçmenler sandığa gidip tepki oyu kullanarak katılımı arttırıp reformist kanadın adayı Mesut Pezeşkiyan’nın seçilmesini sağlamasıydı.

Görüldüğü üzere ikinci senaryo gerçekleşmiş durumda. Yani İran’da halk seçim sandıklarına 2. turda katılımı artırarak Rehber Ayetullah Hameneyi’ye karşı tepki oyu kullanıp seçilmesini istediği gözde adayı Sait Celili’nin seçilememesini sağladı. Öte yandan; Sait Celili’nin muhafazakâr seçmeni konsolide edemediği de anlaşılıyor. Böylelikle; bu seçimin kaybedenleri başını Rehber Ayetullah Hameneyi’nin çektiği, devletin radikal muhafazakâr kanadı oldu. Yani hem seçimlere anlamlı bir katılım yükselişi olmadı hem de Rehber’in adayının seçilmesi engellenmiş oldu.

62 milyon seçmenin olduğu bir ülkede halkın yarısının seçimlere katılmamış olması elbette molla rejiminin meşruiyet krizinde olduğunu, bir kesimin İran’ın artık reformlarla düzeltilmesinin mümkün olmadığına inandığını, halkın rejimden kopuşunu ve cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir değişim getiremeyeceğine yönelik inancı açıkça ortaya koyuyor. Bu kopuş İran’da yaşayan tüm siyasi, etnik ve mezhebi kesimler için geçerli. Yine de halk “kötünün iyisi olan” reformist kanadın adayı Mesut Pezeşkiyan’ı seçerek kendisine ve destekçi kanadına radikal muhafazakarlara göre daha fazla güvendiğini ortaya koyarak ülkenin hâkim gücü Rehber Ayetullah Hameneyi’ye değişim talepleri bağlamında bir mesaj vermiş oldu.

Cumhurbaşkanlığı koltuğuna kim oturursa otursun; İran’da durum değişmeyecek çünkü ülkenin mutlak hâkimi olan Rehber Ayetullah Hameneyi iktidarını sürdürdüğü ve değişime direndiği müddetçe herhangi bir politika değişimi olası değil ve İran’ın bugünkü darboğazdan kurtulması pek mümkün gözükmüyor.

İlerleyen süreçlerde “seçilmiş” cumhurbaşkanı ile “ömür boyu atanmış Rehber” arasında hem makro hem de mikro politik mevziler bağlamında krizlerin çıkması kaçınılmaz olacak. Bu durum zaten yürütme erki bağlamında İran’ın en önemli anayasal paradoksudur çünkü Rehber’in mutlak vesayeti altında olan cumhurbaşkanı yetkilerini tam olarak kullanamıyor.

Mahmud Ahmedinejad’ın cumhurbaşkanı olmasıyla birlikte Mesut Pezeşkiyan iki yıl süreyle siyasetten çekildi. Sonrasında 2007 yılında İran’ın Doğu Azerbaycan ilinden milletvekili seçilerek ilk kez meclise girmeyi başardı. Vekilliği döneminde pek çok tartışmalı dosyaya dahil oldu.

Peki; İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Mesut Pezeşkiyan kim? Pezeşkiyan, 29 Eylül 1954 yılında İran’ın Batı Azerbaycan ilinin Mahabad kentinde doğdu. Annesi Kürt, babası Azerbaycan Türküdür. İlköğretim eğitimini doğduğu kentte alan Pezeşkiyan, lise eğitimini Urumiye şehrinde tamamladı. Kendisinin hem gıda sanayisi hem de fen bilimlerinde lise diploması var. Sonrasında 1975 yılında Tebriz Tıp Bilimleri Üniversitesini kazandı. İran-Irak Savaşı başladığında Pezeşkiyan cepheye sağlık ekiplerinin sevkinden sorumlu oldu ve hem hekim hem de asker olarak cephede görev yaptı. 1985 yılında pratisyen hekim olan Pezeşkiyan, fizyoterapi hocası olarak üniversitede ders vermeye başladı. 1990 yılında genel cerahhi uzmanı ve 1993 yılında kalp cerrahisi uzmanı oldu. Sonrasında da çeşitli hastanelerde hekim ve başhekim olarak görev yapmaya başladı ve Tebriz Tıp Bilimleri Üniversitesinde kalp cerrahisi bölümünde öğretim üyesi oldu. Bu dönemde kendi alanında akademik çalışmalar yapmaya ve çeşitli tıp enstitülerinde yöneticilik yapmaya devam etti.

Pezeşkiyan, 2000-2001 yılları arasında reformist Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi’nin birinci döneminde Sağlık Bakan Yardımcısı oldu ve sonrasında ikinci dönemde Sağlık Bakanı olarak İran meclisinden güvenoyu almayı başararak atandı. Kendisinin bakan olması pek çok istifaya ve tepkiye sebep oldu ve hakkında gensoru önergeleri verildi.

Mahmud Ahmedinejad’ın cumhurbaşkanı olmasıyla birlikte Mesut Pezeşkiyan iki yıl süreyle siyasetten çekildi. Sonrasında 2007 yılında İran’ın Doğu Azerbaycan ilinden milletvekili seçilerek ilk kez meclise girmeyi başardı. Vekilliği döneminde pek çok tartışmalı dosyaya dahil oldu. Daha sonra yeniden milletvekili seçilen Pezeşkiyan, İran Meclis Birinci Başkanvekili olarak seçilmeyi başardı ve 2020 yılına kadar bu görevde kaldı ve meclisin sağlık komisyonunda görev aldı. Kendisi uyuşturucu bağımlılığıyla mücadele için devletin bizzat uyuşturucu arz etmesi üzerine öneride bulundu ve önerisine İran polisi tarafından karşı çıkıldı. Pezeşkiyan, İran Meclisi Türk Dilli Vekiller Fraksiyonu başkanlığı yaptı.

Daha önce milletvekilliği ve cumhurbaşkanlığı adaylığı “düzene bağlı olmamak” gerekçesiyle İran Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından reddedilen Mesut Pezeşkiyan, seçimlere katılım oranının artması için bu kez onay alan bir siyasetçi olarak reformist kanadın desteğini aldı ve İran’ın 9. Cumhurbaşkanı oldu.

Kendisi defaatle Rehber Ayetullah Hameneyi’ye ve İslami düzene tam bağlılığını duyurdu ve Rehber’in politikalarına uyacağını beyan etti. Cumhurbaşkanlığı koltuğunda kayda değer bir değişim getirebilmesi mümkün gözükmüyor.